Δημόκριτος

23 Μαρτίου 2021
Rous News
Καταχωρήθηκε στο Φιλοσοφία

Night mode

Ο Δημόκριτος (~460 π.Χ.- 370 π.Χ., ΕΤΥΜ. αρχ., αρχική σημ. “ο κριτής του δήμου”, δῆμος + -κριτός< κρίνω) ήταν Έλληνας προσωκρατικός φιλόσοφος, ο οποίος γεννήθηκε στα Άβδηρα της Θράκης.

Ήταν μαθητής του Λεύκιππου. Πίστευε ότι η ύλη αποτελείτο από αδιάσπαστα, αόρατα στοιχεία, τα άτομα. Επίσης ήταν ο πρώτος που αντιλήφθηκε ότι ο Γαλαξίας είναι το φως από μακρινά αστέρια. Ήταν ανάμεσα στους πρώτους που ανέφεραν ότι το σύμπαν έχει και άλλους “κόσμους” και μάλιστα ορισμένους κατοικημένους. Ο Δημόκριτος ξεκαθάριζε ότι το κενό δεν ταυτίζεται με το τίποτα (“μη ον”), είναι δηλαδή κάτι το υπαρκτό.

Τα έργα του

Από τα αποδιδόμενα στο Δημόκριτο έργα είναι σχεδόν βέβαιο ότι ο Μέγας διάκοσμος ήταν στην πραγματικότητα έργο του Λεύκιππου. Η πληροφορία αυτή προέρχεται από την Περιπατητική Σχολή και μπορεί να θεωρηθεί έγκυρη, αφού έχει την αφετηρία της στις ειδικές πραγματείες για το Δημόκριτο, που συνέταξαν τόσο ο Αριστοτέλης όσο και ο Θεόφραστος. Στον Λεύκιππο αποδίδεται από τον Αέτιο και ένα άλλο έργο, το Περί νου. Δεν έχουμε λόγους να αμφιβάλλουμε γι’ αυτήν την πληροφορία. Το περιεχόμενο του έργου μπορεί να αποτελούσε μια επίθεση κατά της αναξαγόρειας θεωρίας για το Νου που διακοσμεί τα πράγματα.

Αν κρίνουμε από τον αριθμό των έργων του Δημόκριτου, η συγγραφική του δραστηριότητα πρέπει να εκτεινόταν σε μια μεγάλη χρονική περίοδο. Δεν μπορούμε, ωστόσο, να αποδώσουμε διαφορετικά έργα σε διαφορετικές περιόδους της ζωής του, αφού κανένα απ’ αυτά τα έργα δε σώθηκε ακέραιο. Ούτε και η δήλωσή του ότι έγραψε το Μικρό διάκοσμο 730 χρόνια μετά την πτώση της Τροίας (απ. Ι) μας βοηθά ιδιαίτερα στη χρονολόγηση του έργου, αφού αγνοούμε πότε τοποθετούσε τον τρωικό πόλεμο ο φιλόσοφος.

Το ύφος του Δημόκριτου επαινείτο πολύ στην αρχαιότητα και αξιολογείτο στο ίδιο επίπεδο μ’ αυτό του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Ήταν ποιητικό, αν και όχι σε στίχο, γοργό και με διαυγή εκφραστικά μέσα, διακρινόταν για τη μορφική του τελειότητα, την εύστοχη χρήση των λέξεων και τη σαφήνεια.

Φιλοσοφία και επιστήμη

Ατομική θεωρία

Στον Αριστοτέλη (Μετ. Α4, 985b 4 (DK 67a 6)) διαβάζουμε, πως ο Λεύκιππος και ο Δημόκριτος υποστηρίζουν, ότι τα στοιχεία είναι το πλήρες και το κενό, αποκαλώντας τα αντίστοιχα ὄν και μή ὄν. το ὄν είναι γεμάτο και στερεό, το μή ὄν άδειο και αραιό. Επειδή, όπως λένε, το κενό υπάρχει όσο και το σώμα, γι’ αυτό το μή ὄν υπάρχει όσο και το ὄν. Αυτά τα δύο είναι οι υλικές αιτίες των υπαρκτών πραγμάτων. Όπως ακριβώς άλλοι λένε, πως η υποκειμενική ουσία είναι προϊόν της συμπύκνωσης και της αραίωσης όπως ο Αναξιμένης, έτσι και ο Λεύκιππος και ο Δημόκριτος λένε, ότι οι αιτίες των άλλων πραγμάτων είναι οι διαφορές στα στοιχεία τους. Και αυτές είναι: το σχήμα, η διάταξη και η θέση. Το ὄν διαφέρει μόνο στο ρυθμό, στην επαφή και στην τροπή. Από αυτά ο ρυθμός είναι το σχήμα, η επαφή η διάταξη και η τροπή η θέση. Γιατί ,όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Αριστοτέλης, το Α διαφέρει από το Ν στο σχήμα, το ΑΝ από το ΝΑ στη διάταξη και το Ζ από το Ν στη θέση. Για να καταλήξουμε στην Ατομική Θεωρία αξίζει να διαβάσουμε και το απόσπασμα από τον Σιμπλίκιο (Περί οὐρανοῦ 242,18 (DK 67a 14)): Αυτοί (δηλαδή ο Λεύκιππος, ο Δημόκριτος και ο Επίκουρος) έλεγαν, ότι οι πρώτες αρχές των όντων είναι άπειρες στο πλήθος και πίστευαν, ότι είναι άτομες και αδιαίρετες και απαθείς, επειδή είναι συμπαγείς καθώς επίσης και ότι δεν έχουν καθόλου κενό μέσα τους. Γιατί η διαίρεση οφείλεται στο κενό που υπάρχει στα σώματα… Από τα παραπάνω καταλήγουμε, στο ότι πραγματικό θεωρείται αυτό που είναι σωματικό ή στερεό και εξισώνεται με το πλήρες, αποκλείοντας έτσι το κενό ή τα οποιαδήποτε μεσοδιαστήματα. Έτσι στο πραγματικό Ὄν του Παρμενίδη αντιπαρατίθεται το άτομο και το κενό, δηλαδή αυτό που είναι πλήρες και στερεό πρέπει να είναι αδιαίρετο ή με άλλα λόγια ένα άτομο (ετυμ: αρχ. α (στερ.) + τέμνω). Τα άτομα δεν γίνονται αισθητά από τον άνθρωπο, δεν είναι ορατά, γιατί είναι πολύ μικρά. Είναι αιώνια, αναλλοίωτα και άφθαρτα. Είναι άπειρα στο πλήθος και το σχήμα και διασκορπισμένα στο άπειρο κενό, επομένως οι ιδιότητες στις οποίες διαφέρουν ανάμεσά τους είναι το σχήμα και τη διάταξη. Έτσι, όλες οι «ποιοτικές» διαφορές στα αντικείμενα εξαρτώνται μόνο από ποσοτικές διαφορές και διαφορές θέσης και διάταξης.

Κοσμογονία

Ο Διογένης ο Λαέρτιος (ΙΧ, 31 (DK67a 1)) μας ενημερώνει για τη θεωρία των ατομιστών σχετικά με τη γένεση του κόσμου: «Ο Λεύκιππος λέει, πως το παν είναι άπειρο… ένα μέρος του είναι γεμάτο και ένα άλλο άδειο… Από αυτό δημιουργούνται άπειροι κόσμοι, που διαλύονται πάλι σ’ αυτά τα στοιχεία. Οι κόσμοι δημιουργούνται με τον εξής τρόπο: πολλά σώματα, με κάθε λογής σχήματα, μετακινούνται στο μεγάλο κενό, αποχωρώντας από το άπειρο. Αυτά τα σώματα συναθροίζονται και παράγουν μια ενιαία δίνη, στην οποία, συγκρουόμενα το ένα με το άλλο και περιστρεφόμενα με κάθε τρόπο, αρχίζουν να διαχωρίζονται και τα όμοια να προσεγγίζουν τα όμοια. Όταν, όμως, το πλήθος τους αρχίζει να τα εμποδίζει να περιστρέφονται ισόρροπα, τα λεπτά κινούνται προς τα έξω, προς το κενό, σαν να περνούν από κόσκινο, ενώ τα υπόλοιπα παραμένουν μαζί και, μπλέκοντας το ένα με το άλλο, ενώνουν τις κινήσεις τους και παράγουν μια πρώτη σφαιροειδή δομή. Αυτή η δομή είναι σαν μια μεμβράνη που εμπεριέχει κάθε λογής σώματα. Και καθώς αυτά στροβιλίζονται γύρω γύρω χάρη στην αντίσταση του κέντρου, η περιβάλλουσα μεμβράνη γίνεται λεπτή, ενώ τα γειτονικά άτομα εξακολουθούν να συρρέουν, χάρη στην επαφή με τη δίνη. Έτσι, γεννήθηκε η Γη, καθώς τα άτομα που είχαν παρασυρθεί στο κέντρο έμειναν όλα εκεί μαζί. Και η περιβάλλουσα μεμβράνη αυξάνεται πάλι, καθώς τραβάει κοντά της τα εξωτερικά σώματα. Καθώς περιστρέφεται στη δίνη, ενσωματώνει καθετί που αγγίζει. Μερικά από αυτά τα σώματα που μπλέκουν το ένα με το άλλο σχηματίζουν ένα σύστημα που στην αρχή είναι υγρό και λασπώδες, αλλά, καθώς περιστρέφονται με την όλη δίνη, στεγνώνουν και έπειτα αναφλέγονται, για να σχηματίσουν έτσι την ουσία των ουράνιων σωμάτων.»

Αναλύοντας την παραπάνω περιγραφή θα έλεγε κανείς, πως η δημιουργία του κόσμου χωρίζεται σε φάσεις: πρώτα ένα μεγάλο άθροισμα ατόμων απομονώνεται σε ένα μεγάλο τμήμα κενού. Έπειτα τα άτομα σχηματίζουν δίνη, δηλαδή κίνηση. Η δράση της δίνης κάνει τα όμοια άτομα να τείνουν προς τα όμοια. Τα μεγαλύτερα άτομα συγκεντρώνονται στο κέντρο, ενώ τα μικρότερα σπρώχνονται προς τα έξω. Το σύνολο τυλίγει ένα είδος μεμβράνης ή χιτώνα, μέσα στην οποία τα άτομα έρχονται σε επαφή με την περιστρεφόμενη μάζα. Λόγω της ταχύτητας της περιστροφής ορισμένα από αυτά αναφλέγονται και έτσι σχηματίζουν τα ουράνια σώματα, ενώ η γη σχηματίζεται από τα ογκωδέστερα άτομα που βρίσκονται στο κέντρο. Οι ατομικοί φιλόσοφοι θεωρούσαν, ότι το σχήμα της γης είναι επίπεδο και υποστήριζαν μάλιστα, πως έγερνε προς τα κάτω, δηλαδή προς τον Νότο.

Ριζοσπαστική στην αρχαία ελληνική σκέψη είναι η εισαγωγή της έννοιας των αναρίθμητων κόσμων. Οι ατομικοί είναι οι πρώτοι στοχαστές, στους οποίους με απόλυτη βεβαιότητα αποδίδουμε την ιδέα των άπειρων κόσμων, που γεννιούνται και πεθαίνουν σε όλην την έκταση του κενού. Αφού, λοιπόν, υπάρχουν αναρίθμητα άτομα και ένα άπειρο κενό, δεν υπάρχει λόγος γιατί να σχηματίστηκε μόνον ένας τέτοιος κόσμος.

Αίσθηση και νόηση

Ἐν βυθῷ γάρ ἡ ἀλήθεια. Σε αυτήν τη φράση στηρίζεται ουσιαστικά όλο το ηθικό οικοδόμημα του Δημοκρίτου. Ο ατομικός φιλόσοφος ξεκινά από τον Παρμενίδη. Με κοινά στοιχεία την καχυποψία απέναντι στην αξιοπιστία των αισθήσεων, την προτεραιότητα της νοητικής οδού και την βεβαιότητα, ότι αυτό που υπάρχει πραγματικά είναι αμετάβλητο, καταλήγει στο συμπέρασμα, ότι όλα όσα αντιλαμβανόμαστε είναι μόνο κατά συνθήκη αληθινά. Η μόνη, αξιόπιστη –γνήσια, όπως την ονομάζει ο ίδιος- γνώση είναι αυτή που προσλαμβάνεται μέσω της Νόησης, διαφορετικά εκείνη που προσλαμβάνεται μέσω των αισθήσεων θεωρείται σκοτεινή. Όντας, λοιπόν, φυσιοκράτης ο Δημόκριτος υποστηρίζει, πως συμβατικά υπάρχει το γλυκό, το πικρό, το θερμό, το ψυχρό, το χρώμα. Στην πραγματικότητα υπάρχουν μόνο τα άτομα και το κενό., τονίζοντας την αναίρεση της γνώσης μέσω των αισθήσεων ως αποκύημα της φαντασίας του ανθρώπου. Όσον αφορά στη γλώσσα, οι απόψεις του συμπίπτουν με εκείνες του σοφιστή Πρωταγόρα: Η γλώσσα είναι προϊόν συμφωνίας των ανθρώπων για την επιτυχή επικοινωνία μεταξύ τους και δεν αποτελεί φύσει χαρακτηριστικό του ανθρώπου.

Ηθική φιλοσοφία

Ἀνθρωπος εὐθυμίη γίνεται μετριότητι τέρψιος καί βίου συμμετρίη. Τα δέ ἐλλείποντα και ὑπερβάλλοντα μεταπίπτειν φιλεῖ καί μεγάλας κινησίας ἐμποιεῖν τῇ ψυχῇ. Βασική επιδίωξη της ζωής για τον Δημόκριτο είναι η ευθυμία, που περιλαμβάνει την ψυχική γαλήνη και σταθερότητα. Οι άνθρωποι δεν ευτυχούν με τα σωματικά αγαθά, ούτε με τα χρήματα, αλλά με την ορθή σκέψη και την πολυμάθεια. Σημαντικό στοιχείο στην ηθική του φιλοσοφία είναι η επάρκεια: κανείς πρέπει να είναι ευτυχισμένος με όσα έχει. Η οργάνωση της ζωής πρέπει να διέπεται από το μέτρο. Όπου υπάρχει υπερβολή ή έλλειψη συντελούνται μεταπτώσεις και προκαλούνται απότομες συγκινήσεις στην ψυχή. Η εσωτερική γαλήνη είναι συνυφασμένη με την απαλλαγή από έντονες αλλαγές στη διάθεση. Αγαθό για τον Δημόκριτο δεν είναι το να μην αδικούμε, αλλά το να μην θέλουμε να αδικήσουμε. Ως προς την ψυχή, αυτή μοιάζει με το πυρ και είναι ό,τι ευγενέστερο και θείο υπάρχει στο σώμα. Όντας, όμως, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω φυσιοκράτης, ο Δημόκριτος δεν πιστεύει στην αθανασία της ψυχής, αλλά αντίθετα τη θεωρεί φθαρτή.

Πολιτική Φιλοσοφία

Στον πολιτικό τομέα ο Δημόκριτος υποστήριζε σχεδόν ό,τι και ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά του σχετικά με την κυριαρχία του Δήμου. Τα ζητήματα της πόλης θεωρούνται σπουδαιότερα από τα άλλα, καθώς όταν καταστρέφεται αυτή, καταστρέφονται τα πάντα. Η πείνα στο δημοκρατικό πολίτευμα είναι πάντοτε προτιμότερη από την ευδαιμονία των δυναστικών πολιτευμάτων, όσο η δουλεία από την ελευθερία. Γι’ αυτό και πρέπει η επιλογή των αρχόντων να γίνεται βάσει των προσόντων τους, ώστε να κυβερνούν οι άριστοι και οι συνετοί. Μόνον έτσι θα ευτυχήσει μια πόλη, κάτι το οποίο συνεπάγεται και με την ευτυχία των ίδιων της των πολιτών, τόσο ατομικά όσο και στο σύνολό της.

Συμπεράσματα

Από πολλές απόψεις ο ατομισμός είναι η κορωνίδα της ελληνικής φιλοσοφίας πριν από τον Πλάτωνα. Εκπλήρωσε τον απώτερο σκοπό του ιωνικού υλικού μονισμού, κόβοντας τον γόρδιο δεσμό της ελεατικής κριτικής. Όσα και αν χρωστούσε όχι μόνο στον Παρμενίδη, τον Ζήνωνα και τον Μέλισσο, αλλά και στα πλουραλιστικά συστήματα του Εμπεδοκλή και του Αναξαγόρα, ο ατομισμός δεν ήταν μια εκλεκτική φιλοσοφία, όπως εκείνη του Διογένη του Απολλωνιάτη. Ήταν ουσιαστικά μια καινούρια σύλληψη, που την επεξεργάστηκε διεξοδικά και επιδέξια ο Δημόκριτος και που, περνώντας στον Επίκουρο και τον Λουκρήτιο, επρόκειτο να παίξει σημαντικό ρόλο στην ελληνική σκέψη, ακόμα και μετά τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Τέλος, έδωσε ένα ερέθισμα για την ανάπτυξη της σύγχρονης ατομικής θεωρίας – που όμως είναι ολότελα διαφορετική στην αληθινή της φύση και στα κίνητρά της.