Στιχουργική τέχνη – ποίηση
![]({"full":{"0":"2019\/01\/\u03c3\u03c4\u03b9\u03c7\u03bf\u03c5\u03c1\u03b3\u03b9\u03ba\u03ae.jpg","1":480,"2":320,"3":false,"file":"https:\/\/www.rousfm.com\/wp-content\/uploads\/2019\/01\/\u03c3\u03c4\u03b9\u03c7\u03bf\u03c5\u03c1\u03b3\u03b9\u03ba\u03ae.jpg"}})
Αφορμή για να γραφτεί το άρθρο αυτό ήταν η διαπίστωση ότι ως κιθαρωδοί, έχουμε πάρα πολλά βοηθήματα που σχετίζονται με την εκμάθηση / σπουδή της κιθάρας κατά πρώτο λόγο, της μουσικής κατ΄ επέκταση… (Συγχορδίες, Ρυθμοί, Θεωρία μουσικής και αρκετές συζητήσεις στο Στέκι των Κιθαρωδών) Επίσης, η τάση των κιθαρωδών να γράφουν τους δικούς τους στίχους και να τους μελοποιούν είναι ισχυρότατη, αν κρίνω από τον αριθμό και το ενδιαφέρον του ανάλογου άρθρου / περιοχής. Κατά συνέπεια, οι επόμενες ερωτήσεις μοιάζουν απόλυτα φυσιολογικές: – Υπάρχουν άραγε βοηθήματα για κάποιον που θέλει να γράψει στίχους ή ποίηση; – Αν υπάρχουν, πόσοι από τους κιθαρωδούς τα ξέρουν; – Αντίστοιχα βοηθήματα για τη μελοποίηση στίχων;
Μετά λοιπόν από μια διαδικτυακή έρευνα (καθώς και αναμόχλευση γνώσεων από τα μαθητικά μου χρόνια…) παραθέτω μια μικρή συλλογή από βοηθήματα, σκέψεις, παραπομπές και ιδέες σχετικά με τη συγγραφή στίχων τα οποία μακάρι να βοηθήσουν στη δημιουργική εργασία κάθε κιθαρωδού! Δηλώνω όμως απ΄ την αρχή ότι δεν είμαι καθόλου ειδικός στο θέμα, οπότε οι διορθώσεις και οι συμπληρώσεις σας είναι κάτι παραπάνω από επιθυμητές… είναι αναγκαίες!
1. Στιχουργική, ποίηση, φιλολογία…
Η τέχνη του να γράφει κάποιος αποτελεί δημιουργικό έργο (λογοτεχνία), προϋποθέτει έμπνευση και ταλέντο και δεν υπάρχουν βοηθήματα ή κανόνες γι αυτό… Το να αναλύσει όμως κανείς λογοτεχνικά κείμενα είναι επιστήμη (φιλολογία) η οποία έχει τα εργαλεία της, στα οποία θα αναφερθούμε στη συνέχεια. Η αντιστοιχία με τη σύνθεση ενός κομματιού είναι προφανής: Δεν υπάρχουν χρυσές συνταγές για να συνθέσεις μια μουσική. Υπάρχουν όμως τα εργαλεία που σε βοηθούν να την αναλύσεις, και πολλές φορές σε βοηθούν να την εμβαθύνεις, να την τελειοποιήσεις! Η διαφορά μεταξύ ποίησης και στιχουργικής δεν είναι ευδιάκριτη (στην Αρχαιότητα οι δύο έννοιες ήταν ταυτόσημες). Στις μέρες μας όμως, έχουμε ανάγει το στιχουργό σε «κατασκευαστή» στίχων, δίνοντάς του μια υποτιμητική έννοια, πράγμα που δεν ισχύει (σε πολλές σύγχρονες περιπτώσεις στίχων). Από την άλλη, η έννοια του ποιητή είναι αρκετά υπερτιμημένη στις μέρες μας, χωρίς τα αποτελέσματα να δικαιολογούν πολλές φορές την αξία αυτή…
‘Quiz’ 1: O Όμηρος (Ιλιάδα, Οδύσσεια) ήταν στιχουργός ή ποιητής; 🙂
Στη συνέχεια λοιπόν θα αναφερθούμε στους “κανόνες” της Στιχουργικής (λέγεται και Μετρική) – ή της ποίησης αν προτιμάτε – πάντα με το σκεπτικό όχι των τυπικών, γραφειοκρατικών υποχρεώσεων ενός στιχουργού, αλλά με το σκεπτικό: «Αν δεν ξέρουμε τους κανόνες τότε πώς θα τους παραβούμε;».
2. Συλλαβές, Μέτρα, Στίχοι, Στροφές…
Οι παραπάνω έννοιες είναι λίγο πολύ γνωστές: Η κάθε στροφή ενός ποιήματος (στιχουργήματος) αποτελείται από στίχους, ο κάθε στίχος από μέτρα, το κάθε μέτρο από συλλαβές… και έχουμε:
‘Συλλαβή:‘ Στην Αρχαιότητα, οι συλλαβές ήταν βραχείες ή μακρές. Στις μέρες μας, παίζει ρόλο αν μια συλλαβή τονίζεται ή όχι. Επίσης, ο χωρισμός ενός στίχου σε συλλαβές δεν ακολουθεί απαραίτητα τους γραμματικούς κανόνες της γλώσσας μας. Είναι περισσότερο «ποιητικός» / ηχητικός (με βάση τον ήχο) χωρισμός (δύο συλλαβές μπορούν να ενωθούν – να συμπεριφέρονται ηχητικά σαν μία) και θα αναφερθούμε στο φαινόμενο αυτό στη συνέχεια…
‘Quiz’ 2: Ποιες ήταν οι βραχείες και ποιες οι μακρές συλλαβές;
Μέτρο (ή πόδι – πους): Είναι η εναλλαγή των τονισμένων (–) και άτονων (‘U’) συλλαβών (βραχέων ή μακρών κατά την αρχαιότητα) που συναντιέται σε ένα στίχο. Τα μέτρα μας έρχονται από την αρχαιότητα και τα πιο χαρακτηριστικά από αυτά παραθέτονται στον παρακάτω πίνακα:
| Όνομα μέτρου | Αρ. Συλλαβών | Τονισμός |
| Ίαμβος (ή Ιαμβικό μέτρο) | 2 | ‘U’ – |
| Τροχαίος (ή τροχαϊκό μέτρο) | 2 | – ‘U”” |
| ‘Σπόνδειος’ (ή Σπόνδειο μέτρο) | 2 | – – |
| ‘ | ‘ | ‘ |
| Ανάπαιστος (Αναπαιστικό μέτρο) | 3 | U U’ –”” |
| Δάκτυλος (Δακτυλικό μέτρο) | 3 | –‘ U U’ |
| Βάκχειος | 3 | ‘U’ – – |
| Αντιβάκχειος”” | 3 | – – ‘U”” |
| Αμφιβραχύς”” | 3 | U’ – ‘U”” |
| Κρητικός | 3 | – ‘U’ – |
Υπάρχουν και άλλα μέτρα όπως: Τρίβραχυς, Χορίαμβος, Παίων, Δόχμιος, καθώς και σύνθετα, πολυσύλλαβα μέτρα π.χ. Ιππωνάκτειο (– ‘U’ ‘U’ – ‘U’ – –) κ.α.
Απίθανα παραδείγματα (για να μη νομίζετε ότι όλα αυτά είναι θεωρητικά): α. Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια είναι Δακτυλικού μέτρου ( Ά νδρα μη Έ νε πεν Μού’ σα πο λύ’ τρο πον…) β. Ο Εθνικός μας ύμνος είναι Τροχαίος: ( ‘Σε γνω ρί’ ζω-α πό’ την κό’ ψη…) γ. Το «Μαντήλι Καλαματιανό» είναι Ίαμβος (Σαν ‘πας στην Κα λα μά’ τα…) δ. Τροχαίο είναι και το «Της αγάπης αίματα» (Οδ. Ελύτης) (Της α γά‘ πης αί‘ μα τα…) ε. Το “Stairway to Heaven” (Led Zeppelin) είναι Ανάπαιστος (.. and she?s ‘buy ing a stair way to hea’ ven..)
‘Quiz’ 3: Ποιο είναι το μέτρο ενός αγαπημένου σας κομματιού;
Βέβαια, κανείς δεν μας υποχρεώνει να χρησιμοποιούμε μέτρα στους στίχους που γράφουμε (πολλά σύγχρονα ποιήματα είναι άμετρα), αλλά η χρήση των μέτρων βοηθάει αφάνταστα στη μελοποίηση κομματιών. (H συντριπτική πλειοψηφία των μελοποιήσεων αφορά έμμετρα ποιήματα). Ένα καλό κόλπο ίσως είναι να χρησιμοποιούνται διαφορετικά μέτρα σε ένα ποίημα (π.χ. άλλο μέτρο στα κουπλέ, άλλο στο ρεφρέν…) ‘
Quiz’ 4: Ποια μελοποίηση άμετρου ποιήματος ή πρόζας θυμάστε; ‘ ‘ ‘ ‘Στίχοι:‘ Αποτελούν τη βάση της Στιχουργικής, αποτελούνται από έναν αριθμό συλλαβών με έμμετρη και τονική τάξη. Ανάλογα με τον αριθμό των συλλαβών που περιέχουν μπορούν να χαρακτηριστούν μονοσύλλαβοι, δισύλλαβοι… έως και δεκαεπτασύλλαβοι… (17 συλλαβές σε ένα στίχο). Οι περιπτώσεις μονοσύλλαβων, δισύλλαβων και τρισύλλαβων στίχων είναι μάλλον σπάνιες – αποτελούν στιχουργικά παιχνίδια. Όπως επίσης οι στίχοι από 16 συλλαβές και πάνω συνήθως χωρίζονται στα 2 (π.χ. 2 οκτασύλλαβοι στίχοι από έναν δεκαεξασύλλαβο).
Απίθανα παραδείγματα (συνέχεια): α. Πολλά δημοτικά μας τραγούδια είναι Δεκαπεντασύλλαβα και μάλιστα Ιαμβικά ( π.χ. «Κολοκοτρωναίοι»: Κα βά λα παν στην ε κκλη σιά, κα βά λα προ σκυ νά νε..) β. Η «Δημοσθένους Λέξις» (Δ. Σαββόπουλος) είναι Ιαμβικός οκτασύλλαβος και ενεασύλλαβος ( Σαν βγω-απ’ αυ τη τη φύ’ λα κή – κα νεις’ δε θα με πε’ ρι μέ’ νει… Οι δρό’ μοι θα ναι ά’ δεια νοί’ – κι-η πο’ λι τεί’ α μου πιο ξέ’ νη…) γ. ( T’ώ’ ρα που πας στη ξε νι τειά’ – Δάκτυλος + Δάκτυλος + Ίαμβος’ ‘που λί’ θα γί’ νω του νο τιά’ – Κρητικός + Δάκτυλος + Ίαμβος ””γρή’ γο ρα να σ’α ντα μώ’ σω…) – Τροχαίος Στο τραγούδι αυτό του Μ. Χατζιδάκι, βλέπουμε το μεικτό μέτρο που ακολουθείται στους πρώτους 2 οκτασύλλαβους στίχους, και το τροχαϊκό μέτρο στον τρίτο. Όμοια ακολουθούν και οι άλλες στροφές του κουπλέ, ενώ στο ρεφρέν γίνεται δεκατετρασύλλαβο Τροχαίο: (Ή σουν κυ’ πα ρί’ σι στην αυ λή’ α γα πη μέ’ νο..)
Όπως αντιλαμβάνεστε, δεν είναι απαραίτητο να ακολουθείται ένα μέτρο και ένας αριθμός συλλαβών σε ολόκληρο το ποίημα, αλλά μπορεί ο στιχουργός να χρησιμοποιήσει οποιονδήποτε συνδυασμό μέτρων και συλλαβών, αρκεί να υπάρχει κάποια επαναληπτικότητα στα μέτρα που χρησιμοποιούνται (για να μπορεί να μελοποιηθεί ευκολότερα…)
‘Quiz’ 5: Ποιο είναι το μέτρο και ο αριθμός συλλαβών ενός δικού σας κομματιού;
‘Στροφές:‘ Ένα σύνολο από δύο ή περισσότερους στίχους αποτελεί τη Στροφή. Συνήθως οι στροφές έχουν ολοκληρωμένο νόημα. Ανάλογα με τον αριθμό των στίχων που τις απαρτίζουν χαρακτηρίζονται:
- Δίστιχα (2 στίχοι) – Συνηθίζεται στη δημοτική ποίηση
- Τρίστιχα (τερτσίνες) (3 στίχοι)
- Τετράστιχα (4 στίχοι) – πολύ συνηθισμένο είδος
- Οκτάβες (8 στίχοι) κ.ο.κ.
Ένα χαρακτηριστικό των στροφών είναι η ομοιοκαταληξία (ρίμα, ομοιοτέλευστον). Είναι το χαρακτηριστικό δύο ή περισσότερων στίχων μιας στροφής να τελειώνουν με ομόηχες λέξεις ή συλλαβές (π.χ. κοντά – κεντά, κύματα – βήματα κ.ο.κ.). Αν ομοιοκαταληκτούν ο πρώτος με τον τρίτο (δεύτερος με τέταρτο κ.ο.κ.) στίχο μιας στροφής, τότε η ομοιοκαταληξία λέγεται πλεκτή. Αντίστοιχα, αν ομοιοκαταληκτούν ο πρώτος με το δεύτερο (τρίτος με τέταρτο κ.ο.κ.) λέγεται ζευγαρωτή. Μπορούν όμως να υπάρξουν και άλλα είδη ομοιοκαταληξίας (σταυρωτή, ζευγαροπλεκτή κ.λ.π.). Οι Αρχαίοι Έλληνες δεν χρησιμοποιούσαν ομοιοκαταληξία στα ποιήματά τους, όπως και πολλοί από τους σύγχρονους ποιητές.
Άλλο χαρακτηριστικά επίσης των στίχων των στροφών είναι ο τονισμός της κατάληξής τους (οξύτονος, παροξύτονος ή προπαροξύτονος αν τονίζεται στη λήγουσα, παραλήγουσα ή προπαραλήγουσα αντίστοιχα).
3. Είδη ποιητικού λόγου
Η ποίηση σύμφωνα με τους προγόνους μας διακρινόταν σε 3 μεγάλες ομάδες: 1. Λυρική ποίηση. Είναι η ποίηση που τραγουδιόταν δημόσια με συνοδεία λύρας (…σήμερα τραγουδιέται σε παρέες με συνοδεία κιθάρας :-). Διάσημοι Λυρικοί ποιητές ήταν ο Πίνδαρος, η Σαπφώ κ.α. Είναι πολύ ευρεία κατηγορία, και σ΄ αυτήν εντάσσονται πολλές υποκατηγορίες ποιημάτων όπως: 1. Ύμνοι (λατρευτικά των Θεών) 2. Θρήνοι (για το θάνατο αγαπημένων προσώπων) 3. Υμέναιοι (γαμήλια τραγούδια) 4. Διθύραμβοι (Λατρευτικά του Διονύσου) 5. Ερωτικά 6. Σκόλια (εγκώμια) 7. Επινίκια (για τους νικητές των ολυμπιακών αγώνων) κ.α.
2. Αφηγηματική ποίηση. Είναι η ποίηση που αφηγείται ηρωικές πράξεις ή ερωτικές περιπέτειες ή θρησκευτικές ιστορίες και απαγγέλλονταν ρυθμικά χωρίς τη συνοδεία οργάνων. Ο κυριότερος εκπρόσωπός της είναι το Έπος (αφήγηση ηρωικών πράξεων).
3. Δραματική (ή σκηνική) ποίηση. Είναι οι γνωστές μας τραγωδίες και κωμωδίες, ποίηση η οποία αναπαριστά επί σκηνής τραγικές ή κωμικές πράξεις και απαγγέλλονταν από τους υποκριτές (ηθοποιούς).
Άλλες σύγχρονες μορφές ποίησης (επηρεασμένες κυρίως από την Ιταλική και τη Γαλλική παράδοση) είναι: το Σονέτο, το Ροντέλο’, η Μπαλάντα, η Βιλανέλα’ κ.α.
4. Διάφορα κολπάκια… 🙂
Παραθέτονται διάφορα γραμματικά φαινόμενα κυρίως, τα οποία εμφανίζονται συχνά στην ποίηση: ‘ 1. «Ποιητική Άδεια». Είναι το «δικαίωμα» που έχει ένας ποιητής να παραβαίνει τους γραμματικούς κανόνες και το συντακτικό για χάρη του μέτρου ή της ομοιοκαταληξίας ενός ποιήματος. Η χρήση της άπτεται της προσωπικής αισθητικής του ποιητή.
‘2. Συνίζηση. Είναι το φαινόμενο όπου ενοποιούμε στην ίδια (ποιητική) συλλαβή το τελευταίο φωνήεν μιας λέξης με το πρώτο της επόμενης. Π.χ. (Σαν βγω-απ’ αυ τή’…). Χρησιμοποιείται πάρα πολύ συχνά.
3. Συνήχηση. Είναι το φαινόμενο που εκτός της ομοιοκαταληξίας των στίχων, τα ποιήματα ομοιοκαταληκτούν και εσωτερικά (δηλ. υπάρχουν και εσωτερικές ομόηχες συλλαβές). Θεωρείται ότι «πλουτίζει» το ποίημα.
4. Παρήχηση. Είναι το φαινόμενο που με τη συχνή χρήση κάποιων γραμμάτων ενισχύουμε το νόημα του ποιήματος. Π.χ. το γράμμα «ρο» ενισχύει την έννοια του νερού, της ροής, το γράμμα «λάμδα» ενισχύει το φως, τον ήλιο, τη γλύκα, και το γράμμα «ταυ» συνδέεται με την οργή, το μίσος.
5. Παρατονισμός. Είναι το φαινόμενο να τονίζονται συλλαβές οι οποίες κανονικά θα ΄πρεπε να είναι άτονες. Εντυπωσιακό τις περισσότερες φορές.
7. Χασμωδία. Είναι το φαινόμενο όπου δυο συνεχόμενα φωνήεντα αποτελούν διαφορετικές συλλαβές (και ειδικότερα όταν είναι ίδια δεν ακούγονται όμορφα ακουστικά). Πολλές φορές στα δημοτικά μας τραγούδια κυρίως, μπαίνει ανάμεσα στα φωνήεντα ένα «ευφωνικό νι». Π.χ… μιαν όμορφη κοπέλα…
8. Κακέμφατο. Είναι μια άσχημη ή άσεμνη λέξη η οποία δημιουργείται ηχητικά από τη συνεκφορά δυό λέξεων. Π.χ… «και μ’ έχουν της ζωής κατάδικο… » στην αρχική μορφή της Αχάριστης του Τσιτσάνη.
9. Επανάληψη. Είναι το φαινόμενο όπου επαναλαμβάνονται οι ίδιες λέξεις ή φράσεις μέσα στο ποίημα. Συνήθως κουράζει (όταν δεν εξυπηρετεί κάποιο συγκεκριμένο αισθητικό αποτέλεσμα).
| ΠΕΡΙ ΣΤΙΧΟΥΡΓΙΚΗΣ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Πριν μπούμε στο κύριο θέμα, πρέπει να κάνουμε μια διευκρίνιση: Το να γράφει κανείς, είναι λογοτεχνία, και προϋποθέτει δημιουργικό έργο. Το να κρίνει κανείς και να αναλύει τα λογοτεχνικά κείμενα (ποίηση ή πεζογραφία) είναι φιλολογία, και αποτελεί έργο επιστημονικό. Προηγήθηκε η λογοτεχνία, για να μπορέσει να ακολουθήσει η φιλολογία. πρώτα έγραψαν οι μεγάλοι δημιουργοί και ύστερα ήρθαν οι μελετητές. Μελέτησαν τα κείμενα, εμβάθυναν, σύγκριναν, έβγαλαν συμπεράσματα και διατύπωσαν τους νόμους, πού βρήκαν ότι ισχύουν -στη λογοτεχνική δημιουργία. Όταν μάθει κανείς αυτούς τούς νόμους βοηθιέται να κατανοήσει το κείμενο. Όχι όμως και να γίνει λογοτέχνης. Για να γίνει συγγραφέας ή ποιητής, πρέπει, πριν απ’ όλα, να έχει το θείο δώρο τής εμπνεύσεως, το ταλέντο. Μόνο, όταν υπάρχει ταλέντο, βοηθάει και η γνώση των κανόνων. Όταν μάλιστα υπάρχει πολύ ταλέντο, τότε μπορεί και να καταπατήσει τούς υπάρχοντες κανόνες και να καθιερώσει δικούς του. Και τώρα ας δούμε από κοντά ένα – ένα τα στοιχεία που συγκροτούν την ποίηση.
Βάση για κάθε ποίημα είναι ο στίχος. Γι’ αυτό άλλοτε έλεγαν στιχουργός, με την ίδια έννοια πού έλεγαν και ποιητής. Σήμερα, όμως, ο όρος στιχουργός έχει μειωτική σημασία. Υπονοεί εκείνον πού κατασκευάζει στίχους και στίχους εύκολους. Ή πού φτιάχνει έστω στίχους καλούς, σύμφωνους με όλους τούς κανόνες, από τούς οποίους όμως λείπει η συγκίνηση και η πνοή. Οι κανόνες πού πρέπει να διέπουν τη συγκρότηση τού στίχου και γενικά τού ποιήματος αποτελούν τη Στιχουργική. Η στιχουργική λέγεται επίσης και Μετρική, επειδή ένα από τα βασικά στοιχεία τού ποιήματος είναι το μέτρο. Υπάρχει επίσης και η γενικότερη ονομασία : Ποιητική τέχνη.
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
ΣΤΙΧΟΣ |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Ο στίχος αποτελείται από ορισμένο αριθμό συλλαβών, πού έχουν μεταξύ τους μια ρυθμική και τονική τάξη. Το αν ταυτόχρονα κλείνει και ολόκληρο νόημα ή το νόημα συνεχίζεται και στον επόμενο στίχο, δεν έχει καμιά σημασία. Ο αριθμός των συλλαβών πού μπορεί να έχει ένας στίχος είναι ποικίλος. Αρχίζει από τη μία συλλαβή και φτάνει ως τις δεκαεφτά. Παράδειγμα στίχων πού να αποτελούνται από μία συλλαβή: «Ζευ, δος, φευ φως. Δος ουν φως νουν». Παράδειγμα στίχων με δύο συλλαβές : «Ποθείς να ‘ρθεις και συ, χρυσή»
Παράδειγμα στίχων με τρεις συλλαβές : «Και ήτον η γείτων εστία χαρίτων “. Παράδειγμα στίχων με τέσσερις συλλαβές : «Χωρίς καιρό καμιάς λογής με το σωρό κοντολογίς» (Ι. Βηλαράς} Παράδειγμα στίχων με πέντε συλλαβές : “Μέρα του Aπρίλη πράσινο λάμπος γελούσε ο κάμπος με το τριφύλλι (Κ. Καρυωτάκης) Παράδειγμα στίχων με έξι συλλαβές : Και να με που μένω κι ακόμα προσμένω (Κ. Χατζόπουλος) Παράδειγμα στίχων με εφτά συλλαβές Και κυνηγούμε οϊμένα ονείρατα χαμένα
Παράδειγμα στίχων με οχτώ συλλαβές Του πατέρα σου όταν έρθεις δεν θα ιδείς παρά τον τάφο… (Διον. Σολωμός) Παράδειγμα στίχων με εννιά συλλαβές Οι δέκα γίδες του Μπιλιόνα δίχως τσοπάνη μήτε σκύλο…. (Ζ. Παπαντωνίου) Παράδειγμα στίχων με δέκα συλλαβές «Μπλέχτηκαν με τα’ άστρα τα μαλλιά της και με τα κλεισμένα βλέφαρά της…» (Μιχ. Περάνθης) Παράδειγμα ενδεκασύλλαβων στίχων : ” Μόνο για την αγάπη ας προσπεράσω κι ας προσπαθήσω να χαμογελάσω… “. (Γ. ‘Αηδονόπουλος} Παράδειγμα δωδεκασύλλαβων στίχων : “Στης ψυχής σου το σκοτάδι βύθισέ τα. θα ‘ρθει αυγή που θα τα ιδώ σε μια βιολέτα “. (Ζ. Παπαντωνίου} Παράδειγμα δεκατρισύλλαβων στίχων : «Με δάφνες, με μυρτιές και με δασιά πλατάνια… μ’ ολόχρυσα σπαρτά, με θημωνιές, με αλώνια . (Κ. Κρυστάλλης} Παράδειγμα δεκαπεντασύλλαβων στίχων : «Τρέχα παιδί μου γρήγορα, τρέχα ψηλά στη ράχη…»“. (Αρ. Βαλαωρίτης} «Ξενιτεμένο μου πουλί και παραπονεμένο» . (Δημοτικό) Παράδειγμα δεκαεξασύλλαβων στίχων : «’Αχ, πώς χτυπά καμιά φορά, τουτ’ η καρδιά κι αναφτερά… κι απά΄ σε πλατανόφυλλα το κοκορέτσι το ζεστό. (Μ. Μαλακάσης) Παράδειγμα δεκαεφτασύλλαβου στίχου : «Φρέσκος μπροστά μου τόσο ζεις, τόσο ή καρδιά μου εσέ σιμώνει” (Κ. Παλαμάς)
Στίχους με μία, δύο ή τρεις συλλαβές σπάνια θα συναντήσουμε. Τέτοιοι στίχοι, λιγοστοί, έχουν γραφτεί μόνο στην καθαρεύουσα και ήσαν περισσότερο στιχουργικά και σατιρικά παιγνίδια παρά ποιήματα. Στη νεοελληνική ποίηση χρησιμοποιείται κυρίως ο 7σύλλαβος, ο 11σύλλαβος, ο 13σύλλαβος και ο 15σύλλαβος. Τόν15σύλλαβο χρησιμοποιεί κατά κανόνα και ο λαός στα δημοτικά τραγούδια.
Από τις 15 συλλαβές κι απάνω ο στίχος δύσκολα συμπίπτει με την κανονική ανθρώπινη αναπνοή και γι’ αυτό αποφεύγεται.
Εξάλλου οι πολυσύλλαβοι στίχοι μπορούν να θεωρηθούν και σαν άθροισμα από μικρότερους στίχους. Ο 16σύλλαβος πού φέραμε σαν παράδειγμα , θα μπορούσε και ν’ αποτελεστεί από δυο οχτασύλλαβους στίχους: «Αχ πώς χτυπά καμιά φορά, τουτ’ η καρδιά κι αναφτερά..,”. Ο 17σύλλαβος θα μπορούσε να διαβαστεί κι ως σύνθεση από ένα οχτασύλλαβο κι έναν εννεασύλλαβο: «Φρέσκος μπροστά μου τόσο ζεις, τόσο η καρδιά μου εσε σιμώνει… . Το σημείο εκείνο, στα παραπάνω παραδείγματα, όταν μοιράζουμε το στίχο, λέγεται τομή. Η τομή είναι ένα φυσικό σταμάτημα τής φωνής μας, κάπου στα μισά τού στίχου. Το σταμάτημα αυτό μας το υπαγορεύει το ίδιο το νόημα. Με τον τρόπο αυτό ο στίχος χωρίζεται σε δύο μέρη, πού τα λέμε ημιστίχια: «Ξενιτεμένο μου πουλί και παραπονεμένο» Είπαμε «κάπου στα μισά τού στίχου», γιατί δεν είναι πάντοτε καθορισμένο, σε ποια συλλαβή γίνεται η τομή. Στο παραπάνω παράδειγμα τού 15σύλλαβου η τομή γίνεται στην όγδοη συλλαβή. Μπορεί όμως σε στίχους με ίσες συλλαβές η τομή να γίνεται διαφορετικά πράγμα πού ευκολύνει την ποικιλία και διώχνει τη μονοτονία. Στους δυο παρακάτω δεκασύλλαβους στίχους : στον πρώτο η τομή γίνεται μετά την πέμπτη συλλαβή, ενώ στο δεύτερο μετά την έκτη:
«Φέρτε του γαμπρού -καλές αρμάτες” «Μπλέχτηκαν με τα’ άστρα -τα μαλλιά της»
Προκειμένου να χαρακτηρίσουμε με ακριβολογία ένα στίχο, δε φτάνει να τον πούμε δωδεκασύλλαβο ή δεκαπεντασύλλαβο, ανάλογα με τον αριθμό των συλλαβών του. Πρέπει να προσδιορίσομε αν είναι και οξύτονος, παροξύτονος ή προπαροξύτονος. Αν δηλαδή η τελευταία του λέξη τονίζεται στη λήγουσα (ορθός) στην παραλήγουσα (λήθη) ή στην προπαραλήγουσα (μίλησε). Έτσι ο στίχος: “στα δειλινά τα πένθιμα και φθινοπωρινά”
είναι οξύτονος δεκατετρασύλλαβος. Ανάλογα, μάλιστα, με το μέτρο στο όποίο είναι γραμμένος, βάζουμε έναν ακόμη χαρακτηρισμό: είναι οξύτονος ιαμβικός δεκατετρασύλλαβος. Όπως μπορεί να είναι τροχαϊκός, δακτυλικός ή αναπαιστικός. Αλλά για τα διάφορα μέτρα θα μιλήσουμε παρακάτω.
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
ΣΤΡΟΦΗ |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Ένα ρυθμικό σύνολο από περισσότερους στίχους αποτελεί τη στροφή. Κάθε στροφή κλείνει συνήθως και ολόκληρο νόημα. Στα τυπωμένα ποιήματα, ανάμεσα από τις διάφορες στροφές, μεσολαβεί ένα λευκό διάστημα. Στην ελληνική ποίηση η στροφή αποτελείται συνήθως από τέσσερις στίχους. Υπάρχουν όμως και στροφές με τρεις, πέντε, έξι ή οχτώ στίχους. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
ΜΕΤΡΟ |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Οι αρχαίοι Έλληνες βάσιζαν το μετρικό τους σύστημα στην προσωδία, δηλαδή στην εναλλαγή συλλαβών πού ήσαν μακρές ή βραχείες. Αλλά η διάκριση σε μακρά και βραχέα σιγά – σιγά εγκαταλείφθηκε (κατά τούς πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες). Κι έτσι η νέα ποίηση αναγκάστηκε να πάρει ως βάση τού μετρικού της συστήματος τον τόνο. Θεώρησε δηλαδή ως μακρά την τονισμένη συλλαβή και ως βραχεία την άτονη. Το σύστημα αυτό λέγεται και τονικό σύστημα. Η εναλλαγή λοιπόν κατά ορισμένο σύστημα τονισμένων και άτονων συλλαβών αποτελεί το μέτρο. Το μέτρο λέγεται επίσης και πόδας (πους). Ένας ή και περισσότεροι πόδες αποτελούν το στίχο. Όταν θέλουμε να συμβολίσουμε τους πόδες ή τα μέτρα χρησιμοποιούμε το “_” για την τονισμένη συλλαβή και το “υ” για την άτονη. Κάθε πόδας μπορεί να περιλαμβάνει δύο ή τρεις συλλαβές. Τα μέτρα (μετρικοί πόδες) στη νεοελληνική ποίηση είναι πέντε : ο ίαμβος, ο τροχαίος, ο ανάπαιστος, ο δάκτυλος, και ο αμφίβραχυς. Α’. ΙΑΜΒΙΚΟ ΜΕΤΡΟ Το ιαμβικό μέτρο περιλαμβάνει δυο συλλαβές από τις οποίες τονίζεται ή δεύτερη. (υ_). Σε ιαμβικό μέτρο, π.χ. είναι γραμμένη η «Ξανθούλα» τού Σολωμού:
(Τραγουδώντας το ρυθμικά ακούγεται κάπως έτσι: νανά – νανά – νανά )
Β’. ΤΡΟΧΑΪΚΟ ΜΕΤΡΟ Το τροχαϊκό μέτρο περιλαμβάνει επίσης δυο συλλαβές, πού τονίζονται όμως αντίστροφα απ’ ό,τι στον ίαμβο. Δηλαδή τονισμένη είναι η πρώτη συλλαβή και άτονη η δεύτερη ( _υ ): Σε τροχαϊκό μέτρο είναι γραμμένος και ο «Ύμνος εις την Ελευθερίαν» του Σολωμού.
(Τραγουδώντας το ρυθμικά ακούγεται κάπως έτσι: νάνα – νάνα – νάνα )
Γ. ΑΝΑΠΑΙΣΤΙΚΟ ΜΈΤΡΟ Το αναπαιστικό μέτρο αποτελείται από τρεις συλλαβές, από τις οποίες τονίζεται η τελευταία, ενώ οι δυο πρώτες είναι άτονες (υυ_). ‘Σε αναπαιστικό μέτρο είναι γραμμένο το επίγραμμα του Σολωμού, « Η καταστροφή των Ψαρών» :
(Τραγουδώντας το ρυθμικά ακούγεται κάπως έτσι: νανανά – νανανά – νανανά) Δ’. ΔΑΚΤΥΛΙΚΟ ΜΈΤΡΟ Εδώ, όπως στον ανάπαιστο, υπάρχουν επίσης τρεις συλλαβές. Άλλα τονίζεται η πρώτη, ενώ οι δυο επόμενες μένουν άτονες (_υυ). Σε δακτυλικό μέτρο είναι γραμμένα τα «Χαμένα Χρόνια» τού Πολέμη:
(Τραγουδώντας το ρυθμικά ακούγεται κάπως έτσι: νάνανα – νάνανα – νάνανα ) Ε’. ΑΜΦΙΒΡΑΧΥΣ Όταν ο πόδας περιλαμβάνει τρεις συλλαβές, από τις οποίες τονίζεται η μεσαία (υ_υ), τότε έχουμε αμφίβραχυ ή μέτρο μεσοτονικό, όπως λέγεται ακόμη. Τέτοιο μέτρο βρίσκομε στο «Μια πίκρα» του Παλαμά:
(Τραγουδώντας το ρυθμικά ακούγεται κάπως έτσι: νανάνα – νανάνα – νανάνα) |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
ΤΟΝΙΣΜΟΣ |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Είπαμε ότι κάθε πόδας ή μέτρο περιλαμβάνει τονισμένες και άτονες συλλαβές. π .χ .Ο ίαμβος μια άτονη και μια τονισμένη (υ~). Αυτό δε θα πει πως Ο ιαμβικός πόδας πρέπει αναγκαστικά να κλείνει μια δισύλλαβη λέξη τής οποίας να τονίζεται η δεύτερη συλλαβή: (π.χ. πουλί). Ο συνδυασμός μπορεί να περιλαμβάνει και συλλαβές από την επόμενη λέξη. π.χ. Την εί \ δα την ξανθού \ λα Επίσης, όταν λέμε συλλαβή τονισμένη και συλλαβή άτονη, δεν το εννοούμε στην κυριολεξία του. Γιατί υπάρχουν συλλαβές πού τονίζονται, αλλά πού μέσα στο στίχο, με το κανονικό διάβασμα, ο τονισμός τους δεν παίρνει καμιά ιδιαίτερη αξία: και τούτο, γιατί ή αξία αύτή είναι ανάγκη να δοθεί στην επόμενη τονισμένη συλλαβή. π.χ. στον στίχο: Δε θα ι | δείς πα | ρά τον | τάφο Και το “θα” και το “τον”, μολονότι τονίζονται, δεν ακούονται. Στο ίδιο παράδειγμα ο αναγνώστης πρέπει να προσέξει και τούτο: Στον πρώτο πόδα, μαζί με το «δε θα», βάζουμε και το «ι» της επόμενης λέξεως: «δε θα ι». Δηλαδή, μετρώντας τις συλλαβές, δεν τις μετρούμε σύμφωνα με τους κανόνες τής γραμματικής, άλλα σύμφωνα με τις απαιτήσεις τής ποιητικής τέχνης. Και η ποιητική τέχνη ενώνει το τελευταίο φωνήεν μιας λέξεως με το πρώτο φωνήεν της επόμενης λέξεως. Το φαινόμενο αυτό λέγεται συνίζηση. Μερικά άλλα παραδείγματα: Και κυ | νηγου | με, ωϊ μέ | να… (όπου η συνίζηση περιλαμβάνει τρία φωνήεντα, ε,ω,ι) Μόνο για την αγάπη ας προσπεράσω. Τα σκλαβωμένα σου εξεχείλιζαν μαλλιά. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
ΡΥΘΜΟΣ |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Εκτός από το μέτρο, κύριο γνώρισμα τού στίχου αποτελεί και ο ρυθμός .Μερικοί λένε πως ο ρυθμός και το μέτρο σ’ ένα ποίημα είναι το ίδιο πράγμα. Κι ωστόσο υπάρχει διαφορά, έστω κι αν δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί ακριβώς. Οι διαφορές που προκύπτουν από τούς τόνους -τόνοι που υπάρχουν αλλά δεν ακούονται – μέτρα πού δρασκελούν ρυθμικά τον κανόνα -περί τού ποια συλλαβή θα ‘ναι τονισμένη και ποια όχι, όλα αυτά δημιουργούν ένα ευχάριστο ακουστικό συναίσθημα. Κάτι πού δεν ταυτίζεται με το μέτρο, αλλά κυλάει παράλληλα με αυτό, σαν ένα μουσικό κύμα. Και πού βγαίνει όχι από κανόνες, αλλά από τη δεξιοτεχνία και την προσωπικότητα τού κάθε ποιητή. Σαν παράδειγμα για την κατανόηση τού ρυθμού θα μπορούσαμε να φέρουμε μερικούς στίχους από «Το ταξίδι» του Πορφύρα:
Όνειρο απίστευτο ή λιόχαρη μέρα! Εγώ κι η Αννούλα λίγοι παλιοί σύντροφοί μου και κάποιες κοπέλες μαζί, μπήκαμε μέσα σε μια γαλανή μεθυσμένη βαρκούλα, μπήκαμε μέσα και πάμε μακριά στης χαράς το νησί. Εδώ το μέτρο είναι δακτυλικό. Αν διαβάσει κανείς ένα προς ένα τους δακτύλους, έχει την αίσθηση τού μέτρου. Αν διαβάσει όμως με τη φυσικότητα μιας σωστής απαγγελίας, το μέτρο υποχωρεί και στην επιφάνεια έρχεται μια άλλη μουσικότητα. ‘Ιδίως ο τρίτος στίχος, ακουστικά, δημιουργεί ένα ρυθμό, πού σε κάνει να βλέπεις κιόλας τη βαρκούλα νά σκαμπανεβάζει στα κύματα σα μεθυσμένη. |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
ΟΜΟΙΟΚΑΤΑΛΗΞΙΑ |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Η ομοιοκαταληξία είναι ένα από τα στολίδια τού στίχου, πού άρχισε να χρησιμοποιείται στην ποίηση κατά τούς Αλεξανδρινούς χρόνους. Οι αρχαίοι Έλληνες δεν είχαν ομοιοκαταληξίες στα ποιήματα τους. ‘Επίσης η «μοντέρνα» λεγόμενη ποίηση δε χρησιμοποιεί ομοιοκαταληξίες. Η ομοιοκαταληξία λέγεται ακόμη και ρίμα και στην καθαρεύουσα την έλεγαν «ομοιοτέλευτον»! Που τελειώνει δηλαδή κατά όμοιο τρόπο. Γιατί η ομοιοκαταληξία είναι αυτό ακριβώς : δυο ή περισσότεροι στίχοι να τελειώνουν με ομόηχες συλλαβές ή λέξεις. Μεγάλη είναι η ποικιλία πού παρουσιάζουν οι ομοιοκαταληξίες Άλλοτε ο ήχος είναι ίδιος μόνο στο τελευταίο τονισμένο φωνήεν: διψώ –ψηλό Άλλοτε περιλαμβάνει την τελευταία συλλαβή : κοντά -κεντά Άλλοτε και τμήμα της προηγούμενης συλλαβής: δάση -κεράσι Άλλοτε δυο συλλαβές : κεράσι – κοράσι Άλλοτε και τμήμα της προ -προηγούμενης συλλαβής κύματα – βήματα Άλλοτε τρεις ολόκληρες συλλαβές : σονέτα – χρύσωνέ τα Φυσικά η ορθογραφία δεν παίζει κανένα ρόλο. Σημασία έχει μόνον ο ήχος.
Η ομοιοκαταληξία λέγεται οξύτονη, παροξύτονη ή προπαροξύτονη, ανάλογα με τον τόνο τής λέξεως πού ομοιοκαταληκτεί : Οξύτονη : γιαλό -καλό. παροξύτονη : κλάμα -γράμμα. Προπαροξύτονη : Ηπειρώτισσα -ρώτησα. Στις περιπτώσεις πού μια στροφή έχει τέσσερις στίχους, ομοιοκαταληκτούν συνήθως ο πρώτος με τον τρίτο και ο δεύτερος με τον τέταρτο στίχο: Ομοιοκαταληξία πλεχτή. Μπορούν όμως να ομοιοκαταληκτούν και ο πρώτος με τον δεύτερο, ο τρίτος με τον τέταρτο: Ομοιοκαταληξία ζευγαρωτή. Ανάλογα με τη φαντασία και την εκφραστικότητα του, ο ποιητής μπορεί να πετύχει ποικίλους άλλους συνδυασμούς ομοιοκαταληξιών. Πρώτος τέταρτος, δεύτερος τρίτος κ.τ.λ. Εκτός από την ομοιοκαταληξία στο τέλος τού στίχου, μπορεί να βάλει και ανάλογες ρίμες ενδιάμεσα, άλλα με πολλή προσοχή, ώστε να υπάρξει πραγματικό μουσικό αποτέλεσμα. Αυτές οι εσωτερικές ρίμες λέγονται συνηχήσεις. Π.χ. Κάποτε φτάνουν και χαρές, τόσο πικρές και θλιβερές“ ‘Εξάλλου παρηχήσεις έχομε όταν, με τη συχνότερη χρήση ορισμένων γραμμάτων, δημιουργούμε ηχητικά ένα αποτέλεσμα πού δυναμώνει το νόημα. Στην περίπτωση αυτή πρέπει να ξέρουμε ότι π.χ. το γράμμα «ρο» συνδέεται με το νερό {νερό, ρυάκι, ροή, βροχή, ρόχθος, κεραυνός). Το λ με το φως και τη γλύκα (ήλιος, λάμψη, αίγλη, γιαλός). ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ «Μα βούρκος το νεράκι θα μαυρίσει» «Έχει ο γιαλός της γλύκας τ’ ακρογιάλι» (Μαβίλης)
Την παρήχηση την πρόσεχαν και οι αρχαίοι. Κλασσικό παράδειγμα είναι ο στίχος τού Σοφοκλή (όπου το τ (ταυ) συνδέεται με την οργή και τό μίσος): “Τυφλός, τα τ’ ώτα τον τε νουν τα τ’ ομματ’ ει” Για να έχουμε μια επιτυχημένη ομοιοκαταληξία δεν πρέπει να ομοιοκαταληκτούν λέξεις που ανήκουν στο ίδιο μέρος του λόγου. Για παράδειγμα το δίστιχο: «Στην κερασιά ανέβηκε το όμορφο κοράσι να κόψει ολοκόκκινο το ζουμερό κεράσι» δεν έχει πετυχημένη ομοιοκαταληξία γιατί και οι δύο λέξεις είναι ουσιαστικά. Αντίθετα: «Αυτό που ζήτησα να δω δεν το ‘χαν άλλο πια εδώ» η ομοιοκαταληξία είναι πετυχημένη. (Δεν εξετάζουμε την ποιότητα και το περιεχόμενο του στίχου εδώ). |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
ΕΛΑΤΤΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΤΙΧΟΥ |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Πολλοί νομίζουν ότι έχοντας μέτρο και ομοιοκαταληξία σ’ ένα στίχο, έγραψαν ποίημα. Αλλά δεν είναι έτσι. Η αξία ενός στίχου βγαίνει από το εμπνευσμένο ποιητικό νόημά του. Όλα τ’ άλλα, τα τεχνικά μέσα, έχουν μόνο βοηθητικό ρόλο, ώστε το ποίημα να γίνει καλύτερο. Τα μέσα αυτά (μέτρο, ρυθμός, ομοιοκαταληξία κλπ). πρέπει να στέκονται σε τέτοιο επίπεδο, ώστε να μην προβάλλονται σε βάρος τού νοήματος. Πολλοί αδέξιοι ποιητές (αυτοί πού ονομάσαμε στιχουργούς) φροντίζοντας να είναι συνεπείς στα μέτρα και στις ρίμες κολοβώνουν λέξεις (τσ’ είπα), χαλάνε τη γραμματική και το συντακτικό, βάζουν λέξεις παραπανιστές, μόνο και μόνο για να συμπληρώσουν τις συλλαβές. Όλα αυτά, όπως λέει ο λαός γίνονται «ποιητική αδεία». Η ποιητική άδεια είναι το δήθεν δικαίωμα πού έχει ο ποιητής να παραβαίνει τούς επιβεβλημένους κανόνες. Ένας μεγάλος ή ένας καλός ποιητής δεν έχει ποτέ ανάγκη να καταφύγει στην ποιητική άδεια, πού είναι σφάλμα και ανωμαλία. Άλλα ψεγάδια πού αναφέρονται στο στίχο και πού πρέπει να αποφεύγονται, είναι : Η χασμωδία: χασμωδία δημιουργείται όταν δύο φωνήεντα, αντί με τη συνίζηση να αποτελούν μια συλλαβή, μπαίνουν έτσι, ώστε να νοούνται ως χωριστές συλλαβές : π.χ. «Έπλεε πάνω στο θολό, απέραντο ουρανό.» Όταν τα δύο φωνήεντα είναι διαφορετικά η κακή εντύπωση είναι μικρότερη (ο – α). Όταν όμως είναι ίδια (ε -ε) έπλεε, αποτελεί ελάττωμα. Όταν υπάρχει φόβος χασμωδίας, μπαίνει συνήθως ένα ευφωνικό «νι», πού διορθώνει την κατάσταση. Αυτό θα το συναντήσουμε συχνά στα δημοτικά μας τραγούδια: π.χ. «Πήγε και τον απάτησε μιαν όμορφη κοπέλα» Το κακέμφατο. Το κακέμφατο είναι μια άσχημη ή άσεμνη λέξη, πού δεν υπάρχει μέσα στο κείμενο, αλλά δημιουργείται ηχητικά από τη συνεκφορά δύο λέξεων ή τμημάτων λέξεων. π.χ. Η κουκλίτσα της Κατίνας… Η επανάληψη. Αυτή είναι χειρότερη από το παραγέμισμα. Το να βάζει κάποτε ένας στιχουργός άχρηστες παραπανιστές λέξεις, το δικαιολογεί με την ανάγκη τού μέτρου. Υπάρχουν όμως και παραγεμίσματα, πού είναι φλύαρες επαναλήψεις τού ίδιου πράγματος και δεν εξυπηρετούν κανένα αισθητικό αποτέλεσμα. Αντίθετα κουράζουν ή προκαλούν τη θυμηδία. Παράδειγμα ο Αχιλλεύς Παράσχος, ο οποίος συνήθιζε να λέει το ίδιο πράγμα σε κάθε ημιστίχιο τού στίχου, κι αυτό στους περισσότερους στίχους τού ίδιου ποιήματος. π.χ. «Αγαπημένη Παναγιά, γλυκιά μου Παναγία» «Λοιπόν, λοιπόν, δεν ήκουε; Δεν ήκουεν οπόσα ». |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
ΣΤΙΧΟΥΡΓΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Για πολλά χρόνια, ύστερα από το Βυζάντιο, η ελληνική ποίηση είχε συνηθίσει να χρησιμοποιεί ως στίχο τον δεκαπεντασύλλαβο. Όσα ήθελε να πεί τα έκλεινε σε δεκαπεντασύλλαβους, πού τους σταματούσε εκεί, όπου τέλειωναν τα θέματα της. Σε ποιο αριθμό έφταναν οι στίχοι, δεν την ενδιέφερε. Σιγά -σιγά, και ιδίως οπό την Ιταλική επίδραση, στα μέρη όπου υπήρχε ενετοκρατία (Κρήτη, Επτάνησα), άρχισε να γίνεται χρήση διάφορων στιχουργικών μορφών. Ως βάση πήραν τον αριθμό των στίχων πού είχε κάθε στροφή. Τα είδη αυτά επεκτάθηκαν σε μεγάλη ποικιλία και στην ελεύθερη Ελλάδα, μετά την ανεξαρτησία. Παρακάτω δίνουμε τις κυριότερες από τις στιχουργικές αυτές μορφές, πού οι περισσότερες έχουν Ιταλική ονομασία :
α΄. Δίστιχα. Είναι είδος γνωστό κι από τη δημοτική ποίηση. Κλείνει συμπυκνωμένο νόημα (συχνά με γνωμικό χαρακτήρα) μέσα σε δύο στίχους πού ομοιοκαταληκτούν μεταξύ τους. «Τρείς μοίρες πόθον έβαλαν, ώστε νά σε παντρέψουν, σήμερ’ οπού τσι χαρές των στεφάνια θα σου πλέξουν» (Δημοτικό) «Πάλι μου ξίππασε τα’ αυτί γλυκιάς φωνής αγέρας, Κι έπλασε τ’ άστρο της νυχτός και τ’ άστρο της ημέρας ». (Σολωμός} β’. Τερτσίνες. Είναι οι τρίστιχες στροφές. Παρουσιάζονται όπως και τα δίστιχα, με ομοιοκαταληξία μεταξύ πρώτου και τρίτου στίχου. Αν πρόκειται για μεγαλύτερο ποίημα, με πολλές Τερτσίνες, τότε υπάρχει ομοιοκαταληξία μεταξύ των δεύτερων στίχων κάθε στροφής: ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ «Γλυκυτάτη φωνή βγάν’ η κιθάρα και σε τούτη την άφταστη αρμονία της καρδιάς μου αποκρίνεται η λαχτάρα . (Σολωμός} γ’. Οχτάβα. Είναι οκτάστιχη στροφή, πού αποτελεί ανεξάρτητο ποίημα ή συνδυάζεται με άλλες οχτάβες για ν’ αποτελέσει ποίημα μεγαλύτερο.
δ΄ Επίγραμμα. Αποτελείται από δύο, τέσσερις, έξι ή οχτώ στίχους. Όσο λιγότεροι είναι οι στίχοι, τόσο καλύτερο το επίγραμμα. Φτάνει, φυσικά, να είναι πετυχημένο. Και να δίνη μια πλήρη εικόνα, έναν πλήρη στοχασμό, ένα πλήρες νόημα, με ζωντάνια, χάρη, πνεύμα και περιεκτικότητα. Θαυμάσια επιγράμματα μας άφησαν και οι αρχαίοι Έλληνες και είναι σε όλους γνωστά τα περιλάλητα τού Σιμωνίδη τού Κείου, ο οποίος ανύψωσε το επίγραμμα σε άφθαστη τελειότητα : «Ω ξείν, αγγέλειν Λακεδαιμονίοις ότι τήδε κείμεθα. τοις κείνων ρήμασι πειθόμενοι»
«Ελλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι, χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμιν»
Επιγράμματα υπάρχουν επιτύμβια (πού σκαλίζονται στους τάφους), εγκωμιαστικά (σε διάφορες επετείους ή ευτυχή γεγονότα) και σατιρικά. Δίνομε εδώ ένα σατιρικό επίγραμμα τού Κ. Σκόκου, ο οποίος διέπρεψε σ’ αυτό το είδος:
ΣΕ ΘΕΑΤΡΙΚΟΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ «Μην ακούς τι φλυαρούνε μήπως ξέρουνε τι λένε; Γράφεις δράματα – γελούνε, γράφεις κωμωδίες – κλαίνε!»
ε’. Σονέτο. Αποτελείται από 14 στίχους, γι’ αυτό λέγεται και δεκατετράστιχο. Το είδος χρησιμοποιήθηκε από τον Δάντη και τον Πετράρχη. Στην ελληνική ποίηση συναντούμε σονέτα στο έμμέτρο δράμα τού Κρητικού θεάτρου «Βασιλεύς Ο Pοδολίνος». Στη σύγχρονη εποχή τα καλύτερα σονέτα έγραψε ο Μαβίλης. Οι στίχοι τού σονέτου είναι κατά προτίμηση ιαμβικοί ενδεκασύλλαβοι και χωρίζονται σε δυο στροφές τετράστιχες και σε δυο τρίστιχες. Ένα παράδειγμα από τον Μαβίλη:
ΕΛΙΑ «Στην κουφάλα σου εφώλιασε μελίσσι γέρικη ελιά, που γέρνεις με τη λίγη πρασινάδα πού ακόμα σε τυλίγει, σα να ΄θελε να σε νεκροστολίσει.
Και το κάθε πουλάκι στο μεθύσι της αγάπης πιπίζοντας ανοίγει στο κλαρί σου ερωτιάρικο κυνήγι. στο κλαρί σου που δεν θα ξανανθίσει
Ώ, πόσο στη θανή θα σε γλυκάνουν, με τη μαγευτική βοή που κάνουν. ολοζώντανης νιότης ομορφάδες,
που σα θύμησες μέσα μου πληθαίνουν. Ώ , να μπορούσαν έτσι να πεθαίνουν κι άλλες ψυχές, τής ψυχής σου αδερφάδες.»
Μερικοί προτιμούν να γράφουν το σονέτο σε τρεις τετράστιχες στροφές και μία δίστιχη. Το σονέτο είναι ποίημα πολύ δύσκολο. Έχει τέσσερις στροφές, οι δύο πρώτες τετράστιχες και οι δύο επόμενες τρίστιχες. Οι ομοιοκαταληξίες πάνε ως εξής: Ο πρώτος στίχος ομοιοκαταληκτεί με τον τέταρτο και ο δεύτερος με τον τρίτο. Η ίδια ομοιοκαταληξία επαναλαμβάνεται στην δεύτερη στροφή ακριβώς. Αυτό σημαίνει ότι η πρώτη και η δεύτερη στροφή ομοιοκαταληκτούν ως σύνολα. Η τρίτη και η τέταρτη, τρίστιχες, στροφές, έχουν ανεξάρτητη μεταξύ τους ομοιοκαταληξία ως εξής: η πρώτος και ο τρίτος στίχος της τρίτης στροφής, ο δεύτερος στίχος της τρίτης με τον πρώτο στίχο της τέταρτης και ο δεύτερος στίχος της τέταρτης με τον τρίτο. Σημειώνεται πως οι στίχοι δεν επαναλαμβάνονται αυτούσιοι αλλά ομοιοκαταληκτούν με βάση το ακόλουθο παράδειγμα:
1η στροφή α β β α
2η στροφή α β β α
3η στροφή ή αλλιώς : 3η στροφή γ δ δ γ ε
4η στροφή 4η στροφή δ γ ε δ ε ε
Η τρίτη στροφή ονομάζεται τερτσίνα
στ’. Ροντέλο. Αποτελείται από 13 στίχους, χωρίς να χωρίζονται σε στροφές. Το κύριο γνώρισμα είναι ότι ο πρώτος στίχος επαναλαμβάνεται ολόιδιος και ως έβδομος και ως δέκατος τρίτος στίχος. Επίσης ο δεύτερος επαναλαμβάνεται και ως όγδοος. Το ροντέλο ή το κυκλωτό, όπως μετέφρασε ο Ψυχάρης την αντίστοιχη γαλλική λέξη, είναι κυρίως γαλλικό είδος, δεν υπάρχουν δε στην ποίησή μας αξιόλογα τέτοια ποιήματα.
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΡΟΝΤΕΛΟΥ:
Κ Α Λ Ο Γ Ε Ρ Ο Σ «Θαμπά μου φέγγει ένα καντήλι του ογρού κελιού την κρύαν ερμιά. στο ξύλο υπομονετικά , με βέβαιο κι αλαφρό κοντύλι τής Παναγιάς χλωμά τα χείλη γράφω και μαύρα τα μαλλιά. Θαμπά μου φέγγει ένα καντήλι του ογρού κελιού την κρύαν ερμιά. Μαύρα μαλλιά! που να μου στείλει το νου το Κρίμα πολεμά; Φύλαε Χριστέ! Χείλη χλωμά… τη σκέπη κάπου, κάποιο δείλι, θαμπά μου φέγγει ένα καντήλι.» (Θρασ. Σταύρου)
ζ. Τριολέτο, πού αποτελείται μόνον από οχτώ στίχους. ‘Εδώ ο πρώτος στίχος επαναλαμβάνεται και ως τέταρτος και ως έβδομος. Δηλαδή τρεις φορές και γι’ αυτό λέγεται τριολέτο. ‘Επίσης ο δεύτερος επαναλαμβάνεται και ως όγδοος. Ακόμη, έξω απ’ τούς επαναλαμβανόμενους στίχους α και β, οι υπόλοιποι πού μένουν (γ, δ, ε) είναι τρεις. Ίσως κι από αυτούς βγήκε ή ονομασία τριολέτο. Το τριολέτο είναι στιχουργικό είδος, πού γεννήθηκε και καλλιεργήθηκε στη Γαλλία. Τα τριολέτα στη νεοελληνική ποίηση είναι σπάνια.
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΤΡΙΟΛΕΤΟΥ: «Στίχε με ρόδα κι Ήλιο ζυμωμένε, Στίχε αναγεννημένε αριστοκράτη, Σε θρόνο ανέβα πάνω από τα κράτη στίχε με ρόδα κι Ήλιο ζυμωμένε.
Δικιά σου η βασιλεία, στα ύψη μένε, που η αρμονία σε κράζει κοσμοκράτη. Στίχε με ρόδα κι Ήλιο ζυμωμένε Στίχε αναγεννημένε αριστοκράτη ». (Αγγ. Δόξας)
η’. Μπαλάντα. Είναι κι αυτή ξένο στιχουργικό είδος και χρησιμοποιείται προκειμένου να αφηγηθεί κανείς μία ερωτική ιστορία με τρυφερό, χαριτωμένο ή δραματικό τέλος. Το περιεχόμενο μπορεί να μην είναι και ερωτικό. Πρέπει όμως να έχει κάποια σχέση με παλιούς θρύλους και λαϊκές παραδόσεις. Η μπαλάντα αποτελείται από τρεις οκτάστιχες και μια τετράστιχη στροφή. Η τελευταία αυτή λέγεται επωδός. Ο τελευταίος στίχος όλων των στροφών είναι ίδιος και επαναλαμβάνεται σαν γύρισμα (refrain). Παράδειγμα μπαλάντας στη νεοελληνική ποίηση είναι το παρακάτω ποίημα τού Κ. Καρυωτάκη: ΣΤΟΥΣ ΑΔΟΞΟΥΣ ΠΟΙΗΤΕΣ ΤΩΝ ΑΙΩΝΩΝ Από θεούς κι ανθρώπους μισημένοι, σαν άρχοντες που εξέπεσαν πικροί, μαραίνονται οι Βερλαιν. Τους απομένει πλούτος ή ρίμα πλούσια κι αργυρή. Οι Ουγκώ με «τιμωρίες» την τρομερή των Ολυμπίων εκδίκηση μεθούνε. Μα εγώ θα γράψω μια λυπητερή μπαλάντα στους ποιητές άδοξοι πού ‘ναι…
Αν έζησαν οι Πόε δυστυχισμένοι κι αν οι Μπωντλέρ εζήσανε νεκροί, η Αθανασία τους είναι χαρισμένη. Κανένας όμως δεν ανιστορεί και το έρεβος εσκέπασε βαρύ τους στιχουργούς που ανάξια στιχουργούνε. Μα εγώ σαν προσφορά κάνω ιερή μπαλάντα στους ποιητές άδοξοι πού ‘ναι…
Του κόσμου η καταφρόνια τους βαραίνει κι αυτοί περνούνε αλύγιστοι κι ωχροί, στην τραγική απάτη τους δοσμένοι πως κάπου πέρα η Δόξα καρτερεί, παρθένα, βαθυστόχαστα ιλαρή. Μα ξέροντας πως όλοι τους ξεχνούνε, νοσταλγικά εγώ κλαίω τη θλιβερή μπαλάντα στους ποιητές άδοξοι πού ‘ναι…
Και κάποτε οι μελλούμενοι καιροί: – Ποιος άδοξος ποιητής, θέλω να πούνε, την έγραψε μιαν έτσι πενιχρή μπαλάντα στους ποιητές άδοξοι πού ‘ναι;
θ’ Βιλανέλα. Ιταλική στιχουργική μορφή, χρησιμοποιημένη σε λαϊκά τραγούδια. Αποτελείται από 13 στίχους, μοιρασμένους σε τέσσαρες στροφές. Η τελευταία στροφή έχει τέσσερις στίχους, οι τρεις πρώτες στροφές από τρεις στίχους, Επίσης ο πρώτος στίχος επαναλαμβάνεται ολόιδιος ως τρίτος στίχος στη δεύτερη και την τετάρτη στροφή. Επίσης ο τρίτος στίχος επαναλαμβάνεται ολόιδιος ως τρίτος στίχος τής τρίτης στροφής και ως τέταρτος της τέταρτης. Μια μορφή βιλανέλας είναι το παρακάτω ποίημα τού Μάρκου Τσιριμώκου: «Μέσ’ τής Πλάκας τα σοκάκια, που διαβαίνει πεταχτούλα, κρυφολένε χωρίς κάκια,
Πως τους πότισε φαρμάκια η ξανθομαλλούσα η Κούλα μέσ’ της Πλάκας τα σοκάκια.
Όλοι τους τα δυο λακκάκια σα γελάει η γειτονοπούλα, κρυφολένε δίχως κάκια,
πως στα δυο της μαγουλάκια της αγάπης είναι, η βούλα. Μέσ’ τής Πλάκας τα σοκάκια, κρυφολένε δίχως κάκια,
Αυτή είναι μία μόνο μορφή απ’ όσες μπορεί να έχει η βιλανέλα. Δηλαδή οι τρεις πρώτες τρίστιχες και η τελευταία τετράστιχη. Ο πρώτος στίχος ξαναγυρίζει ως τρίτος της δεύτερης στροφής και ως τρίτος της τέταρτης. Ο τρίτος ως τρίτος της τρίτης και ως τέταρτος της τέταρτης. πχ: α * δ * ζ * θ ^ β _ ε _ η ^ ι ^ γ * α * γ * α * γ * Μπορεί όμως να είναι κι έτσι: Η πρώτη τετράστιχη και οι άλλες τρίστιχες. Ο πρώτος ξαναγυρίζει ως δεύτερος της δεύτερης στροφής και ως τρίτος της τέταρτης. Ο τρίτος ως τρίτος της τρίτης και ως δεύτερος της τέταρτης. α * ε – η ^ ι ^ β _ α * θ * γ * γ * ζ – γ * α * δ _ Ή η πρώτη τετράστιχη και οι άλλες τρίστιχες. Ο πρώτος στίχος ξαναγυρίζει ως δεύτερος της δεύτερης στροφής και ως δεύτερος της τέταρτης. Ο τρίτος ως δεύτερος της τρίτης και ως τρίτος της τέταρτης στροφής. α * ε – η ^ ι – β _ α * γ * α * γ * ζ – θ ^ γ * δ _
ι’. Ακροστιχίδα. Η ακροστιχίδα αποβλέπει με τα αρχικά γράμματα κάθε στίχου να σχηματίσει ένα όνομα. Ήταν γνωστό είδος και στη βυζαντινή φιλολογία, όπου τα αρχικά γράμματα σχημάτιζαν διάφορα ρητά. Στη νεώτερη ποίηση σχηματίζουν γυναικεία ονόματα και είναι αφιερώματα ποιητών προς την αγαπημένη τους. Η ακροστιχίδα αποτελεί περισσότερο παιγνίδι παρά ποίημα με αξιώσεις. Η παρακάτω ακροστιχίδα, παρμένη από το « Ημερολόγιο» τού Σκόκου του 1896, είναι μια συμβουλή πατέρα προς την κόρη του Άννα:
«Αγνή μου κόρη, εύλαλος, αγγελική καρδίΑ Να ζήσης βίον, εύχομαι τρισόλβιον γλυκύΝ Να έχεις, το βιβλίον σου τροφήν πνευματικήΝ Ασχοχόλημά σου δ’ άνετον, τα ρόδα και τα ίΑ»
ια’. Αλφαβητάρια. Είναι παρεμφερές είδος -παιγνίδι. Κάθε στίχος ή ο πρώτος στίχος κάθε στροφής αρχίζει με ένα γράμμα τής αλφαβήτας, από το α ως το ω κατά σειράν. Πολλές επίσης φορές αναφέρει ολόκληρο το γράμμα :
«Άνθρωπε, πάσχεις και θαρρείς το κάμνεις να κερδίσεις.. Βλέπεις τον κόσμον, άνθρωπε, τραχύς είν’ και γυρίζει… Γίνεσαι μέγας άνθρωπε, βλέπεις τους άνω κάτω……κ. τ .λ.
Ή
Άλφα. θέλω ν’ αρχινήσω κόρη μου να ιστορήσω. Βήτα. βέβαια σου λέω πως για σένα πάντα κλαίω… κτλ.
Συχνά, αντί για το άλφα, βήτα, μπαίνουν αριθμοί, ένα, δύο κλπ .Τέτοιο παράδειγμα διαθέτει και η δημοτική μας ποίηση. Το πιο γνωστό είναι το «Αλφαβητάριο», που τραγουδιέται στα Ζαγοροχώρια της Ηπείρου, και ακολουθεί τη σειρά του αριθμού από το ένα ως το δώδεκα. Κι επειδή κατά το τραγούδημα επαναλαμβάνονται, καθώς προχωρεί, και όλοι οι προηγούμενοι στίχοι, το τραγούδι δεν έχει τελειωμό. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ: Ένα είναι τ’ αηδονάκι το χελιδονάκι όλον τον Μάη λαλεί κι όλον το Θεριστή.
Δύο πέρδικες γραμμένες γραμμένες πλουμισμένες ένα είναι τ’ αηδονάκι τό χελιδονάκι όλον τον Μάη λαλεί κι όλον το Θεριστή.
Τρία πόδια λετροπόδια δύο πέρδικες γραμμένες γραμμένες πλουμισμένες ένα είναι τ’ αηδονάκι τό χελιδονάκι όλον τον Μάη λαλεί κι όλον το Θεριστή. κτλ
ιβ΄ Παντούμ. Ποίημα με σταθερή μορφή που ξεκίνησε από την Μαλαισία και καθιερώθηκε στην Ευρώπη από τον Ουγκώ. Αποτελείται από απροσδιόριστο αριθμό τετράστιχων στροφών και σταυρωτές ομοιοκαταληξίες. Ο δεύτερος και ο τέταρτος κάθε στροφής γίνονται ο πρώτος και ο τέταρτος στίχος της επόμενης. Στην τελευταία τετράστιχη στροφή ο τέταρτος στίχος πρέπει να είναι ίδιος με τον πρώτο της αρχικής. Δεν υπάρχει περιορισμός στον αριθμό των στροφών.
α * β _ ε – β _ ε – η * γ * δ _ ζ – δ_ ζ – …… α *
ιγ΄. Τα λαϊκά παίγνια α) Μιμητικά κινήσεων. Τέτοια τραγούδια τραγουδά ο λαός μας, όταν γλεντά και βρίσκεται σε κέφι κατά τις διάφορες γιορτές, τούς γάμους, τα βαφτίσια, τα λαϊκά πανηγύρια. Είναι μια ομαδική εκδήλωση χαράς, ενθουσιασμού και μεγάλης γενικής ευθυμίας. Τότε για να δοκιμάσουν τη μνήμη και την προσοχή ή αν αντέχουν να πουν, χωρίς εισπνοή, πολλούς στίχους ή λέξεις κατά συνέχεια, τραγουδούν και χορεύουν ομαδικά, κάνοντας διάφορες κινήσεις.
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ : «Κίνησα ντε καρά μου ντε κίνησα να πάω στό μύλο με τη θεια μου την Κοντύλω Κάτω στο ρέμα στη ρεματιά είδα πώς φυτεύαν τα κουκιά. Έτσι τα, καλέ, έτσι τα, έτσι τα φυτεύανε έτσι τα φυτεύανε οι Καρυώτες τα κουκιά “.
Το τραγούδι συνεχίζεται και οι χορευτές μιμούνται διάφορες γεωργικές εργασίες : το σκάλισμα, το πότισμα, το μάζεμα, το φόρτωμα κ.τ.λ. οι μιμητικές αυτές κινήσεις, πού γίνονται στο ρυθμό του τραγουδιού, κατά τρόπο πλαστικό, μας θυμίζουν τη μορφή τού αρχαίου σατυρικού χορού.
β) Δοκιμαστικά μνήμης. Με τα τραγούδια αυτά δοκιμάζεται η μνήμη τού καθενός, δηλ. αν μπορούν να συγκρατήσουν, όσα λέει ο ένας τραγουδιστής. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ : «Άναψε το καντήλι που έφεγγε και κένταγε ή κόρη το μαντίλι. Πήγε κι ο ποντικός κι έκλεψε το φυτίλι που έφεγγε και κένταγε ή κόρη το μαντίλι. το βράδυ στο καντήλι.
Πήγε και μια γάτα κι έφαγε τον ποντικό, πώκλεψε το φυτίλι μεσ’ από το καντήλι, που έφεγγε και κένταγε ή κόρη το μαντίλι. το βράδυ στο καντήλι.
Πήγε κι ένας σκύλος κι έπνιξε τη γάτα που έφαγε τον ποντικό, πώκλεψε το φυτίλι μεσ’ από το καντήλι, που έφεγγε και κένταγε ή κόρη το μαντίλι. το βράδυ στο καντήλι. κτλ. κτλ.
Και το τραγούδι συνεχίζεται κατά τον ίδιο τρόπο, πως ύστερα επήγαν: το ξύλο, ο φούρνος, το ποτάμι, το βόδι, ο λύκος, ο κυνηγός, ενώ επαναλαμβάνονται κάθε φορά όλα τα προηγούμενα. Και το τραγούδι τελειώνει έτσι : Νάτος και ο κυνηγός! εσκοτωσε το λύκο που έφαγε το βόδι που ρούφηξε τον ποταμό που έσβησε τον φούρνο που έκαψε το ξύλο που χτύπησε το σκύλο που έπνιξε τη γάτα που έφαγε τον ποντικό, πώκλεψε το φυτίλι μεσ’ από το καντήλι, που έφεγγε και κένταγε ή κόρη το μαντίλι. το βράδυ στο καντήλι Υπάρχουν ακόμη στιχουργικά παιδικά παίγνια, στιχουργικά αινίγματα, γρίφοι, λεξίγραφοι, αναγραμματισμοί, μεταγραμματισμοί κ.ά. Τα παιδικά περιοδικά δημοσιεύουν πολλά απ αυτά τα πνευματικά παίγνια, πού εκτός από την ψυχαγωγία, χρησιμεύουν και για πνευματική άσκηση, γιατί γυμνάζουν τη φαντασία, τη μνήμη, την προσοχή, την κρίση και γενικά όλες τις πνευματικές λειτουργίες. |
ΒΑΣΙΣΜΕΝΑ ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΘΡΑΣΥΒΟΥΛΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΕΤΡΙΚΗ
1. ΓΕΝΙΚΑ – ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ Οι στίχοι στη ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ μετρική χωρίζονται σε πέντε είδη
Ιαμβικοί – Τροχαϊκοί – Αναπαιστικοί – Μεσοτονικοί (παλιά Αμφιβραχικοί) – Δαχτυλικοί
Οι στίχοι αποκτούν έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα από το γεγονός ότι βασίζονται στον ΤΟΝΙΣΜΟ, κατά την ανάγνωσή τους η φωνή μας αποκτά ρυθμό ακολουθώντας τονισμένα και άτονα στοιχεία μιας ενότητας με τονισμένες και άτονες συλλαβές.
Μέτρα
Α) Το ζεύγος άτονης και τονισμένης συλλαβής ονομάζεται Ίαμβος και το συμβολίζουμε με μία κοίλη και μία ευθεία γραμμή (λόγω έλλειψης κοίλης γραμμής θα χρησιμοποιώ το γράμμα ύψιλον) δηλαδή : ίαμβος υ – Παράδειγμα : ε-σύ υ – άτονη τονισμένη, μω-ρό , φω-νή κ.ο.κ.
Β) Το ζεύγος τονισμένης άτονης ονομάζεται Τροχαίος. Παράδειγμα : πή-γα – υ τονισμένη άτονη, κά-νω, δώ-σε κ.ο.κ.
Γ) Η διάταξη δύο άτονων συλλαβών και μίας τονισμένης ονομάζεται Ανάπαιστος. Παράδειγμα : ποι-η-τής υ υ – άτονη , άτονη, τονισμένη. Εφόσον ο αναπαιστικός ρυθμός διατηρεί συνέχεια, εμφανίζεται να μοιράζεται στις λέξεις. Παράδειγμα : τα τρα-γού-δια μπο-ρούν… υ υ – υ υ – άτονη, άτονη, τονισμένη κ.ο.κ. Ο συλλαβισμός βασίζεται στον τονισμό και το μέτρο που μας βγάζει.
Δ) Η διάταξη άτονη, τονισμένη, άτονη αποτελούν το Μεσότονο. Παράδειγμα : Φλεβάρης υ – υ άτονη, τονισμένη, άτονη. Το πή-ρα, το πή-γα, με θέ-λει κ.ο.κ.
Ε) Η αντίθετη διάταξη του ανάπαιστου δηλαδή, τονισμένη, άτονη, άτονη ονομάζεται Δάχτυλος. Παράδειγμα : πέ-ρα-σα – υ υ τονισμένη, άτονη, άτονη κ.ο.κ.
Στη συνέχεια θα παρουσιαστούν τα ακόλουθα :
1.Υπερβατό ή διασκέλισμα
2.Μετρικό χασοτόνισμα
3.Χασμωδία
4.Συνίζηση
5.Σύμβολο <Υφέν>
6.Παρήχηση
7.Ποιητική άδεια
8.Ομοιοκαταληξία ή Ρίμα
9.Θέσεις ομοιοκατάληκτων στίχων
10.Τερτσίνες
11.Στροφή του Κάλβου
12.Οχτάβα
13.Ελεύθερος στίχος
14.Δίστιχο
15.Σονέτο
16.Ροντέλο
17.Τριολέτο
18.Μπαλάντα
19.Ακροστιχίδα
20.Αλφαβητάρια
21.Σχήματα
Και άλλα
Σημείωση : Για την νεοελληνική μετρική η ορθογραφία δεν παίζει κανέναν ρόλο γιατί η μετρική βασίζεται στα ηχητικά φαινόμενα, βέβαια καλό είναι εφόσον κάποιος εμφανίζεται να διαχειρίζεται τη γλώσσα με δημιουργικό τρόπο να αποφεύγει λάθη. Η αποφυγή ορθογραφικών λαθών υπογραμμίζει απλά την επιμέλεια με την οποία χειριζόμαστε τον γραπτό λόγο. Καλό είναι να διαθέτουμε, και να συμβουλευόμαστε όταν χρειάζεται, ένα ερμηνευτικό λεξικό.
Όπου χρειάζονται επισημάνσεις θα χρησιμοποιώ παραδείγματα από δικούς μου στίχους (πονηρός ο βλάχος). Τα φαινόμενα που παρουσιάζονται στους στίχους μου προέκυψαν άθελά μου καθώς στην πλειοψηφία τους δεν γνώριζα κανόνες μετρικής, οπότε θα παρουσιάσω και τα λάθη μου (μη νομίζετε ότι ευλογώ τα γένια μου).
1.ΥΠΕΡΒΑΤΌ Ή ΔΙΑΣΚΈΛΙΣΜΑ
Όταν ένας στίχος δεν περικλείει ολοκληρωμένο νόημα και το νόημά του συνεχίζεται για να ολοκληρωθεί σε δεύτερο ή σε τρίτο στίχο τότε λέμε ότι εμφανίζει το φαινόμενο του υπερβατού ή αλλιώς διασκελίσματος. Αυτό συμβαίνει γιατί ο συνθέτης θέλει να δώσει έμφαση σε κάποια λέξη την οποία εμφανίζει πιο διακριτά με αποτέλεσμα να τονίζεται περισσότερο. Επίσης μπορεί να συμβαίνει και για τον αντίθετο ακριβώς λόγο, για να υποβαθμίσει τον ρόλο μιας λέξης.
Θα χρησιμοποιήσω παραδείγματα αλλά επειδή δεν επιθυμώ να κάνω καταχρηστική αντιγραφή του βιβλίου του Θρασύβουλου Σταύρου θα προσπαθήσω, όπου μπορώ, να χρησιμοποιήσω δικούς μου στίχους που υπάρχουν εδώ στο kithara.gr.
Παράδειγμα από το ΤΟΣΑ ΒΡΑΔΙΑ ΜΟΝΗ
ΕΠΩΔΟΣ
Τόσες μέρες γυρνάς
και κανένας δε νοιάζεται
Σιωπηλά αγαπάς
έναν άντρα που βιάζεται
Τη φωνή σου ακούν
τα κρυφά μονοπάτια σου
Τη ζωή σου ζητούν
απ’ τα άδεια τα μάτια σου
Μπορούσα να κρατήσω ενωμένους τους δύο πρώτους στίχους και να έχω ένα ολοκληρωμένο νόημα.
Τόσες μέρες γυρνάς και κανένας δε νοιάζεται
Παρόλα αυτά, άθελά μου, με το σπάσιμο του στίχου υπογράμμισα την μοναξιά και την περιπλάνηση του υποτιθέμενου προσώπου. Τα κομμάτια χωριστά αναδεικνύουν εντονότερα την περιπλάνηση και την μοναξιά.
Τόσες μέρες γυρνάς
και κανένας δε νοιάζεται
κάτι ανάλογο γίνεται σε όλη την επωδό.
2.ΜΕΤΡΙΚΟ ΧΑΣΟΤΟΝΙΣΜΑ
Λοιπόν, λοιπόν, λοιπόν πολλοί από εσάς θα καταλάβετε αμέσως τι ακριβώς είναι το μετρικό χασοτόνισμα αλλά εγώ θα προσπαθήσω να το κάνω όσο πιο εύκολο μπορώ για όλους. Είπαμε ότι η μετρική βασίζεται στον τονισμό και ότι υπάρχει μέτρο. Όμως πολλές φορές ο τόνος αντιτίθεται του μέτρου. Θα χρησιμοποιήσω τη Χωρωδία (Ωδή εις τη χώρα) το τραγούδι που έχω ανεβάσει στο site (πονηρός ο βλάχος) για να μπορέσετε να έχετε και ένα άκουσμα μετρικού χασοτονίσματος. Ο ορισμός του μετρικού χασοτονίσματος είναι ο εξής :
όταν σε έναν στίχο βρεθούν δύο τονισμένες συλλαβές δίπλα-δίπλα τότε είναι εξαιρετικά σπάνιο να μην επηρεάζουν το μέτρο, έτσι μία απ΄ τις δύο <<χάνει>> τον τόνο της για την διατήρηση του μέτρου.
Το μετρικό χασοτόνισμα δεν συνιστά λάθος ή αστοχία είναι απλά ένα φαινόμενο της μετρικής. Μετρικό χασοτόνισμα θα βρείτε μέχρι και στους Σολωμό, Πολυλά, Παλαμά, Καβάφη, Καζαντζάκη, Μαβίλη κ.α.
Να σημειώσω, εμβόλιμα, προκειμένου να προλάβω κάποιες σκέψεις μελών τα εξής. Οι κανόνες της μετρικής πρέπει να γίνονται σεβαστοί κατά το δυνατό. Αυτό δεν το λέω από προσωπική διαστροφή αλλά για τους εξής απλούς λόγους.
Όπως κάθε μορφή τέχνης έτσι και η στιχουργική έχει κανόνες κι αν κάποιοι σκέφτονται ότι δεν είναι δυνατό να μπαίνουν όρια και καλούπια να πω ότι το βλέπουν από εσφαλμένη οπτική. Αν ρωτήσετε έναν μουσικό αν ένας κρότος είναι μουσική προφανώς θα σας πει πως δεν είναι, αμιγώς, μουσική . Αν όμως ο μουσικός χρησιμοποιήσει ένα πλήθος κρότων αρμονικά με σωστή δομή και κατάλληλη παράταξη που υπακούει σε μουσικά δεδομένα τότε θα μπορέσει να μετατρέψει τους κρότους σε ένα σύνολο που παράγει μουσικό άκουσμα με στοιχειώδη αισθητική. Αν τοποθετήσει τους ίδιους κρότους άναρχα τότε είναι εξαιρετικά πιθανό το αποτέλεσμα να είναι ενοχλητικό για τον ακροατή. Με το παράδειγμα αυτό θέλω να καταλήξω στο συμπέρασμα ότι οι κανόνες της μετρικής δεν έρχονται για να μας βάλουν καλούπια αλλά για να καθοδηγήσουν την τάξη στην απεραντοσύνη των λέξεων. Ο άνθρωπος διαθέτει μια φυσική ροπή προς την τάξη και αυτό συναρτάται άμεσα με την αισθητική του. Οι κανόνες της μετρικής αυτό προσφέρουν. Όσα θα διαβάσετε δεν είναι υπαγορευτικά αλλά συμβουλευτικά. Στιχουργική χωρίς τους βασικούς, τουλάχιστον, κανόνες δεν είναι στιχουργική είναι κάτι σαν στιχουργική. Όπως όλοι μας αποδεχόμαστε ότι 1+1=2 έτσι είναι κι αυτό. Άλλο 1,9999 και άλλο 2.
Τα συναισθήματα, οι εικόνες, οι παραλληλισμοί, το πλούσιο λεξιλόγιο, η λεξιπλασία και πόσα άλλα φαινόμενα μπορούν να υπάρξουν και στον πεζό λόγο. Ποια είναι όμως τα βασικά στοιχεία που μετατρέπουν την στιχουργική σε μια αυτόνομη τέχνη ? Το σωστό μέτρο και η σωστή ομοιοκαταληξία, τουλάχιστον. Χωρίς αυτά δεν έχουμε στιχουργική δηλαδή έχουμε κάτι σαν στιχουργική. Σε μια επισήμανση που έκανα προς έναν φίλο λέγοντάς του ότι έχει γράψει ένα εξαιρετικό ποίημα αλλά σε ένα και μόνο σημείο υπάρχει αβλεψία στην ομοιοκαταληξία μου απάντησε ότι ψάχνοντας την ομοιοκαταληξία μπορεί να χάσουμε το νόημα. Μέγα λάθος. Αυτό είναι το νόημα της στιχουργικής τέχνης, η ομοιοκαταληξία. Διαφορετικά ας γράψουμε πεζό λόγο. Ο στιχουργός ζει και τρέφεται από την ομοιοκαταληξία και το μέτρο. Ψάχνει φράσεις και λέξεις μέσα στον κόσμο, για να τις πάρει να τις δώσει τα δύο αυτά στοιχεία και να μετατρέψει ακόμη και τα απλούστερα λόγια σε τέχνη. Την τέχνη της στιχουργικής. Πολύ απλά. Στιχουργική χωρίς κανόνες είναι γέλιο δίχως χαρά, είναι παιδί χωρίς αθωότητα, είναι έρωτας χωρίς ηδονή.
Πάμε λοιπόν στο ακουστικό παράδειγμα
Οι πρώτοι στίχοι της Χωρωδίας λένε
Σε μια χώρα με δυο Νόμπελ ποιος τα ξέρει;
το τραγούδι είναι παροξύτονο ιαμβικό δεκατρισύλλαβο (άσχετα με αυτό ο πρώτος στίχος είναι τροχαϊκός δωδεκασύλλαβος, αυτό είναι ένα άλλο φαινόμενο αλλά δεν αποτελεί αστοχία) οι τόνοι πρέπει να πέσουν στα εξής σημεία.
Σε – χώ – με – Νό – ποιος – ξέ
Καθώς συντρέχουν και τρεις συνιζήσεις (θα το δούμε παρακάτω αυτό) Αν πάτε τώρα να ακούσετε το τραγούδι (http://www.youtube.com/watch?v=KbgK6i18V6I) θα δείτε ότι ο Παναγιώτης που το τραγουδάει ξεκινά τονίζοντας αυτές τις συλλαβές, μιλάμε πάντα για ακουστικό τονισμό. Να σημειωθεί ότι ενώ δεν ήμουν παρών στην ηχογράφηση ο Παναγιώτης συναισθανόταν πλήρως τι πρέπει να τονίσει για να διατηρήσει το μέτρο, λόγω της εμπειρίας του.
3. ΧΑΣΜΩΔΙΑ
Η χασμωδία θεωρείται στιχουργική αδυναμία γιατί διαταράσσει την συνοχή των στίχων. Είναι ένα φαινόμενο που πρέπει να αποφεύγεται γιατί χαλάει τη ροή των στίχων. Η χασμωδία εμφανίζεται όταν παρατάσσονται συνεχόμενα φωνήεντα μέσα σε μια λέξη ή ανάμεσα σε λέξεις. Όταν εμφανίζεται το φαινόμενο της χασμωδίας η παράταξη των φωνηέντων επηρεάζει αρνητικά την εκφώνηση στο συγκεκριμένο σημείο των στίχων γιατί αντιτίθεται στο υπάρχον μέτρο. Στους στίχους μου με τίτλο ΄΄ΤΟ ΑΡΩΜΑ ΣΟΥ΄΄ (θα το βρείτε στο forum, ΄΄Στίχοι΄΄) εμφανίζεται χασμωδία. Παραθέτω το σημείο.
στην πρώτη στροφή
……… Κερνώ τις αναμνήσεις μου με οινόπνευμα τα βράδια …….
Αν διαβαστεί ως έχει, υπάρχει εξωτερική χασμωδία στο σημείο
……. με οινόπνευμα …..
πιστεύω να το διακρίνετε . Στο συγκεκριμένο σημείο η αποφυγή της θα γίνει κόβοντας φραστικά το έψιλόν στο ΄΄με΄΄ , αυτό θα έκανε κάποιος αν επιχειρούσε να το τραγουδήσει.
Γενικά η χασμωδία πρέπει να αποφεύγεται αλλά θύμα της έχουν πέσει σχεδόν όλοι, γνωστοί και άγνωστοι, όσοι γράψανε ή γράφουν στίχους.
4. ΣΥΝΙΖΗΣΗ
Η γραμματική και η μετρική αποδίδουν διαφορετική έννοια στη λέξη ΄΄ΣΥΛΛΑΒΗ΄΄. Άλλο πράγμα είναι ο γραμματικός συλλαβισμός και άλλο ο μετρικός συλλαβισμός. Ο λόγος αυτής της διαφοροποίησης λέγεται Συνίζηση. Για τους γνώστες η λέξη Συνίζηση υπάρχει και στην γραμματική, αλλά και αυτή λέξη έχει διαφορετική έννοια όταν μιλάμε για μετρική. Δεν θα παρουσιάσω το νόημα της λέξης Συνίζηση έτσι όπως το χρησιμοποιεί η γραμματική, αλλά έτσι όπως το χρησιμοποιεί η μετρική. Στην μετρική η συλλαβές υπακούν το μέτρο, έτσι κάποια φωνήεντα συνεκφωνούνται αποτελώντας ένα μέτρο, έστω κι αν κάτι τέτοιο δεν το κάνει ο γραμματικός συλλαβισμός. Χρησιμοποιώ παράδειγμα από τους στίχους μου
΄΄Στερνή μου γνώση΄΄
ΠΡΩΤΗ ΣΤΡΟΦΗ
Με βαρέθηκε η σκιά μου
κάθε βράδυ ξαπλωτός
Μάλωσα με την υγειά μου
της χημείας κιβωτός
Μόνος φίλος η απάτη
των ονείρων των πλαστών
Δόλια μάνα με κομμάτι
δύο τετραγωνικών
Εδώ υπάρχουν 2 Συνιζήσεις η μία στο σημείο
…βαρέθηκε η σκιά…
εδώ η τελευταία συλλαβή της λέξης ΄΄βαρέθηκε΄΄ και το φωνήεν ΄΄η΄΄ που ακολουθεί πρέπει να συνεκφωνηθούν ως μια συλλαβή.
Το δεύτερο σημείο συνίζησης είναι το …υγειά … αν και υπαγορεύεται από τον τονισμό της λέξης παρόλα το επισημαίνουμε ως συνίζηση ούτως ώστε αν λείψει ο τονισμός να μπορεί κάποιος να ξεχωρίσει ότι το ΄΄ει΄΄ και το ΄΄α΄΄ θα απαγγελθούν ως μια συλλαβή σε έναν χρόνο ή μέτρο.
5. ΥΦΕΝ (υφέν συνίζησης)
Υφέν ονομάζεται το σύμβολο που υποδεικνύει το σημείο ύπαρξης Συνίζησης, δηλαδή ποια φωνήεντα ΄΄ζευγαρώνουν΄΄ και συνεκφωνούνται σε ένα μέτρο. Το σύμβολο υφέν δεν υπάρχει στο word, έτσι σας το περιγράφω. Είναι το σύμβολο της παρένθεσης ) αλλά τοποθετείται οριζόντια με την καμπύλη ή κοιλιά προς τα κάτω και το βάζουμε κάτω από το επίπεδο των γραμμάτων στο κεντρικό σημείο ύπαρξης Συνίζησης.
6. ΠΑΡΗΧΗΣΗ
Είναι το φαινόμενο συχνής εμφάνισης φθόγγων με κοινό σύμφωνο μέσα σε έναν στίχο. Παράδειγμα παρήχησης, αν γράψουμε
΄΄Τι χαρά να χαίρεσαι με τη χαρά του άλλου΄΄
επαναλαμβάνονται φθόγγοι που περιέχουν το ΄΄χ΄΄ όποτε λοιπόν συναντάτε επαναλαμβανόμενο σύμφωνο συναντάτε παρήχηση. Η παρήχηση δεν θεωρείται κάτι κακό ή μεμπτό. Είναι και αυτή απλά ένα φαινόμενο της μετρικής. Αν ξενίζει ή αρέσει σε κάποιους ανθρώπους, έχει να κάνει με την θέση που έχει καταλάβει το κάθε σύμφωνο στη συνείδηση του καθενός. Αν π.χ. το ΄΄κ΄΄ φέρνει στο μυαλό ενός ανθρώπου τη λέξη ΄΄κακό΄΄ μπορεί να τον ξενίσει ή αν το ΄΄θ΄΄ φέρνει στο νου του τη λέξη ΄΄Θεός΄΄ μπορεί να του αρέσει. Το ζήτημα είναι απολύτως υποκειμενικό. Πάντως για τον μετρικό συνθέτη ενίοτε μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν όπλο. Παράδειγμα
΄΄Μα σα τον ήλιο έλαμψαν τα ολόχρυσα μαλλιά σου΄΄
η παρήχηση αυτή αποδίδει έναν πολύ ιδιαίτερο χαρακτήρα στον στίχο.
7. ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΔΕΙΑ
Ποιητική άδεια δεν υπάρχει.
Είναι μια επινόηση όσων αλλοιώνουν τη γλώσσα προκειμένου να δικαιολογήσουν τα σημεία δημιουργικής αδυναμίας τους. Δεν έχει καμία βάση να αλλοιώνει κάποιος λέξεις κατά τρόπο δικό του και να τις μετατρέπει σε λέξεις που δεν βασίζονται πουθενά. Παράδειγμα να γράψει ΄΄αγαπεί΄΄ αντί ΄΄αγαπά΄΄ ή ΄΄αγαπάει΄΄ ή να τονίζει λέξεις εκεί που δεν έχει επιτραπεί να τονιστούν ποτέ, μόνο και μόνο γιατί αυτό τον εξυπηρετεί. Υπάρχουν πολλές επιλογές για έναν στιχουργό σε λέξεις αρκεί να ευσταθούν δηλαδή, λεν – λένε – λέγουν και όχι μια οποιαδήποτε αβάσιμη επινόηση προκειμένου φέρουμε τη γλώσσα στα μέτρα μας.
8. ΟΜΟΙΟΚΑΤΑΛΗΞΙΑ – ΡΙΜΑ – ΟΜΟΙΟΤΕΛΕΥΤΟ
Ίσως αυτό το κομμάτι του παρόντος κειμένου να είναι και το πλέον σημαντικό. Η ομοιοκαταληξία αποτελεί για μένα την μαγεία της μετρικής. Επίσης, ο βασικότερός κανόνας της αποτελεί για μένα αγκάθι που με πονά σε κάποιους στίχους που έγραψα πριν τον μάθω. Είμαι σχεδόν σίγουρος ότι αφού διαβάσετε τον παρακάτω κανόνα θα ανησυχήσετε και θα σπεύσετε να ελέγξετε αν τον έχετε παραβιάσει. Όλη η μαγεία της μετρικής βρίσκεται σε αυτό το διάνθισμα που λέγεται ομοιοκαταληξία.
Ο κανόνας της είναι ο εξής :
Μεταξύ δύο ομοιοκατάληκτων στίχων, οι φθόγγοι που ακολουθούν τον τελευταίο τονισμό του κάθε στίχου, πρέπει να είναι μεταξύ τους τέλεια ομόηχοι. Χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η ορθογραφία.
Και για να το κάνουμε πιο απλό παρουσιάζω το εξής παράδειγμα
απο κάποιους πρόχειρους δικούς μου στίχους:
Σαν ανταμώσουν το χαρτί τα χρώματα αλλάζουν
Λες κι είναι σαν μικροί θεοί που τα εξουσιάζουν
Καμβάδες υποτάσσουνε με πλήρη εξουσία
Για να αποτυπώσουνε μια Θεία συνουσία
Εικόνες νέες πλάθουνε βγαλμένες απ’ το νου τους
Κρυμμένες στα απόκρυφα του σκοτεινού μυαλού τους
Βαμμένα χέρια, μάγουλα σαν τίμημα πληρώνουν
Κάθε φορά που έμπνευση και οίστρος ανταμώνουν
Στα χρώματα βυθίζονται για νύχτες και για μέρες
Ούτε τροφή ούτε νερό δε νοιώθουν για φοβέρες
Κι επάνω εκεί στον οργασμό που νοιώθουν σαν τελειώσουν
Το στίγμα της ταυτότητας ζητούν ν’ αποτυπώσουν
Και με καμάρι περισσό το έργο τους θωρούνε
Και κάθε είδους σχόλια διψάνε να ακούνε
Αγέρωχα, περήφανα το βλέπουν σαν παιδί τους
Μη πληγωθεί θα έβαζαν μπροστά και το κορμί τους
Και σαν τελειώσουνε μ’ αυτό, επόμενο κοιτάνε
Από τη ζέση της ψυχής νοιώθουνε να διψάνε
Ξανά υποδουλώνονται μπογιές να υποτάξουν
Μολύβια, χρώματα, χαρτί σαν έρωτα ν’ αδράξουν
Ξανά αφοσιώνονται για τη δημιουργία
Αυτό είναι δημιουργοί, πνεύμα και φαντασία
Όλες οι ομοιοκατάληκτες λέξεις έχουν το ίδιο άκουσμα, παρατηρείστε ειδικά ότι οι παροξύτονες από το σημείο του τονισμού και μετά δεν διαφοροποιούνται καθόλου ηχητικά. Η μόνη αποδεκτή διαφορά στην ομοιοκαταληξία είναι αυτή της ορθογραφίας, η οποία δεν εμπλέκεται δημιουργικά στην μετρική, και κατά συνέπεια είναι αδιάφορη.
Για δείτε όμως τώρα και τα λάθη μου και θα καταλάβετε καλλίτερα.
Οι στίχοι μου από το ΄΄ΠΛΗΡΩΜΈΝΗ ΑΓΚΑΛΙΑ΄΄
ΠΡΩΤΗ ΣΤΡΟΦΗ Για ακόμα ένα βράδυ (σε) ρηχές αγκαλιές Ανθρώπινο ξεπούλημα του σήμερα του χθες Ακόμα ένα βράδυ (και) το σήμερα και τ’ αύριο Συγγρού, Πολυτεχνείου το σκοτάδι μοιάζει άγριο ΕΠΩΔΟΣ Πληρωμένη αγκαλιά ιδρωμένα σεντόνια Στη καρδιά σου εκπτώσεις διαρκούνε για χρόνια Συντροφιά με φιλιά καπνισμένες οι σκέψεις Όλα μοιάζουν θολά έτσι μόνο θ’ αντέξεις ΔΕΥΤΕΡΗ ΣΤΡΟΦΗ Ξανά αυτό το βράδυ θα παγώσεις τη μνήμη Το πλαστό σου το γέλιο θα φορέσεις στα χείλη Θα φορέσεις εκείνα που φορούσες και χθες Με εφήμερα λόγια σε φθηνές αγκαλιές ΟΥΠΣ !!!
Οι λέξεις
΄΄Αύριο΄΄ και ΄΄Άγριο΄΄
δεν ομοιοκαταληκτούν κι ας ξεγελαστήκατε. Ο λόγος είναι ο εξής, μετά από τον τελευταίο τονισμό της τελευταίας λέξης κάθε στίχου, δεν έχουμε απόλυτα ομόηχους φθόγγους.
ΟΥΠΣ !!
Οι λέξεις
΄΄Σκέψεις΄΄ και ΄΄Αντέξεις΄΄
Πάλι δεν ομοιοκαταληκτούν. Προσέξτε πόσο διαφορετικές είναι μετά το σημείο τονισμού τους.
ΟΥΠΣ !!!
Οι λέξεις
΄΄Μνήμη΄΄ και ΄΄Χείλη΄΄
Ξανά μανά δεν ομοιοκαταληκτούν. Για τον ίδιο λόγο.
Το φαινόμενο αυτό ΔΕΝ λέγεται ομοιοκαταληξία γιατί ΔΕΝ είναι ομοιοκαταληξία. Το φαινόμενο αυτό είναι ατελής ομοηχία, και ονομάζεται ΣΥΝΗΧΗΣΗ. Όπως αντιλαμβάνεστε η εμφάνιση αυτού του φαινομένου αποτελεί μελανό σημείο σε μια μετρική σύνθεση. Έστω κι αν δεν μπορούν να το αντιληφθούν όλοι.
Τέλος, η ομοιοκαταληξία εμπλουτίζεται όταν δημιουργείται με λέξεις διαφορετικού χαρακτήρα, σημασίας, έννοιας
Παράδειγμα
Οικουμένης – Δένεις Χρήμα – Κρίμα Ξαπλωτός – Κιβωτός
και φυσικά όταν δεν περιέχει συνδυασμούς που έχουν επαναληφθεί αμέτρητες φορές.
Παράδειγμα
Πάθος – Λάθος Μάτια – Κομμάτια
9. ΘΕΣΕΙΣ ΟΜΟΙΟΚΑΤΑΛΗΚΤΩΝ ΣΤΙΧΩΝ
Υπάρχουν πολλοί τρόποι παράταξης ομοιοκατάληκτων στίχων. Νομίζω ότι σε αυτό το σημείο δεν χρειάζεται ιδιαίτερα εκτενή παραδείγματα, καθότι αναφερόμαστε σε κάτι αξιωματικά αντιληπτό. Παραδείγματα :
Για τετράστιχα
α. Ο πρώτος με τον δεύτερο, ο τρίτος με τον τέταρτο. (ΖΕΥΓΑΡΩΤΗ)
β. Ο πρώτος με τον τρίτο, ο δεύτερος με τον τέταρτο. (ΠΛΕΧΤΗ)
γ. Ο πρώτος με τον τέταρτο, ο δεύτερος με τον τρίτο. (ΣΤΑΥΡΩΤΗ)
Για εξάστιχα
δ. Ο πρώτος με τον δεύτερο, ο τέταρτος με τον πέμπτο και ο τρίτος με τον έκτο. (ΖΕΥΓΑΡΟΠΛΕΧΤΉ)
ε. Ανακατωτά, χωρίς ορισμένη σειρά. (ΑΝΑΚΑΤΗ)
Σε έναν μικρό αριθμό συνθέσεων εμφανίζεται το εξής φαινόμενο. Παρά το ότι οι στίχοι ομοιοκαταληκτούν π.χ. Ζευγαρωτά, η τελευταία λέξη ενός στίχου μπορεί να ομοιοκαταληκτεί και με μια άλλη λέξη που βρίσκεται στο εσωτερικό του. Επίσης, όταν ένας στίχος ολοκληρώνεται και τον ακολουθεί μία μόνο λέξη ή πολύ μικρή φράση που εμπλουτίζει το νόημα του και είναι ομοιοκατάληκτη μαζί του, τότε εμφανίζεται το φαινόμενο του ΑΝΤΙΛΑΛΟΥ.
10. ΤΕΡΤΣΊΝΕΣ
Θα βρείτε αυτή τη λέξη και σε τίτλο βιβλίου του (αξεπέραστου) Νίκου Καζαντζάκη. Η λέξη δεν είναι Ελληνική, όπως και το είδος. Οι τερτσίνες είναι τρίστιχες στροφές με ιδιαίτερη αντιστοιχία μεταξύ των ομοιοκατάληκτων στίχων τους. Ομοιοκαταληκτούν μεταξύ των τρίστιχων στροφών οι στίχοι
1 με 3 (πρώτης στροφής)
2 (πρώτης) με 1 (δεύτερης)
1 (δεύτερης) με 3 (δεύτερης)
2 (δεύτερης) με 1 (τρίτης)
κ.ο.κ.
Παρόλο που προσπαθώ να το αποφύγω θα παραθέσω το παράδειγμα της βιβλιογραφίας μου (την οποία στο τέλος θα αναφέρω και θα συστήσω).
Απόσπασμα από την «Ερωφίλη»
Ακτίνα τ’ ουρανού χαριτωμένη
απού με τη φωτιά-σου τη μεγάλη
σ’ όλη χαρίζεις φως την Οικουμένη.
Τον ουρανό στολίζει ‘ς μιά κι εις άλλη
μέρα κι όλη τη γή η πορπατηξιά-σου
δίχως ποτέ τη στράτα-τζη να σφάλη.
Κι όντα μασε μακραίνης τη θωριά σου,
με χιόνια και βροχές τη γή ποτίζεις,
για να μπορού να ζιού τα πλάσματά-σου.
Και πάλι να σιμώνης κι αρχινίζης
τα χιόνια να σκορπάς και να ζεσταίνης
τον κόσμο, όλη τη γή μ’ αθούς γεμίζεις
τα φύτρ’ αναγαλλιάς, καρπούς πληθαίνεις,
μεστώνεις πωρικά, γεννάς λιθάρια
πολλώ λογιώ, κι εις δόξα πάντα, μένεις.
11. ΣΤΡΟΦΉ ΤΟΥ ΚΆΛΒΟΥ
Αποτελείται από πέντε στίχους χωρίς ομοιοκαταληξία. Ο πέμπτος είναι σχεδόν πάντα ιαμβικός πεντασύλλαβος σπανίως με μια άτονη συλλαβή στο τέλος γίνεται προπαροξύτονος ιαμβικός εξασύλλαβος. Οι άλλοι τέσσερεις είναι ιαμβικοί εφτασύλλαβοι και μπορεί ενίοτε είτε να χάνουν μια συλλαβή και να γίνονται οξύτονοι εξασύλλαβοι είτε να αυξάνονται κατά μία συλλαβή και να γίνονται προπαροξύτονοι οχτασύλλαβοι. Πολλές φορές παρατονίζεται η τρίτη συλλαβή σε έναν ή περισσότερους στίχους των τεσσάρων πρώτων, μετατρέποντας τους σε αναπαιστικούς παρόλα αυτά ο παρατονισμός δεν είναι υποχρεωτικός και οι στροφές διατηρούν τον ίαμβο.
Παράδειγμα
Επι τον Υμηττόν
εβλάστησεν η δάφνη
φύλλον ιερόν στολίζει
τα ηρειπωμένα λείψανα
του Παρθενώνος
12. ΟΧΤΑΒΑ
Ξένη λέξη, ξένο είδος.
Είναι στροφή οχτάστιχη με την εξής ομοιοκαταληξία. Ο πρώτος με τον τρίτο και τον πέμπτο, ο δεύτερος με τον τέταρτο και τον έκτο και οι δύο τελευταίοι μεταξύ τους.
Παράδειγμα :
Ο παπάς για το γάμο όλα ετοιμάζει
κι είναι αναμμένα τα κεριά του γάμου
ο Λάμπρος τρομασμένος τηνε κράζει :
«Σήκω, δυστυχισμένη, έλα κοντά μου».
Εις τη φωνή του Λάμπρου ανατριχιάζει
και παρευθύς σηκώνεται από χάμου
και τραγουδάει, και τραγουδώντας κλαίει
κι αυτός, «Μήν κλαίς, μην τραγουδάς», της λέει.
Διονύσιος Σολωμός
13. ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΣΤΙΧΟΣ
Όταν δημιουργούμε ή συνθέτουμε στροφές αποτελούμενες από ένα σύνολο στίχων, έχουμε πλήρη ελευθερία να παρατάσσουμε ολιγοσύλλαβους με πολυσύλλαβους στίχους. Βέβαια αυτό δεν σημαίνει ότι μπορούμε να το κάνουμε χωρίς τουλάχιστον μια δομική αρχή που θα βοηθήσει στη δημιουργία μιας τάξης, προς όφελος της σύνθεσης μας. Μια σχηματιζόμενη δομή στίχων πρέπει να επαναλαμβάνεται. Δηλαδή, εάν για παράδειγμα, δημιουργήσουμε τρεις ελεύθερους στίχους με διαφορετικό αριθμό συλλαβών μεταξύ τους, πρέπει η δομή τους να επαναληφθεί και στις ακολουθούμενες τριάδες στίχων προκειμένου να έχουμε ελεύθερο στίχο αλλά και μετρική τάξη.
14. ΔΙΣΤΙΧΟ
Η συνύπαρξη δύο στίχων, ίσων σε συλλαβές, όμοιων σε κατάληξη και ίδιων σε ρυθμό αποτελεί το δίστιχο. Με την επανάληψη αυτών των δεδομένων δημιουργείται ένα ποίημα. Για να αποτελέσει όμως ένα δίστιχο ποίημα σταθερής μορφής πρέπει να ικανοποιείται ακόμη μια συνθήκη. Το δίστιχο πρέπει μέσα σε αυτούς τους δύο στίχους να ολοκληρώνεται νοηματικά ώστε να διατηρεί αυτοτέλεια και αυτονομία. Δίστιχα αυτής της σταθερής μορφής βρίσκουμε σε λιανοτράγουδα και σε μαντινάδες.
15. ΣΟΝΕΤΟ
Το Σονέτο ή αλλιώς δεκατετράστιχο αποτελείται από δύο στροφές τετράστιχες και δύο στροφές τρίστιχες. Οι ομοιοκαταληξίες τους μπορούν να εμφανιστούν με οποιαδήποτε από τις μορφές ομοιοκαταληξίας που προαναφέρθηκαν (Ζευγαρωτές, Σταυρωτές κ.α.). Το χαρακτηριστικό τους όμως είναι ότι η μορφή της ομοιοκαταληξίας του πρώτου τετράστιχου εμφανίζεται και στο δεύτερο. Στα δύο τρίστιχα η ομοιοκαταληξία εμφανίζεται με ποικίλους τρόπους.
16. ΡΟΝΤΕΛΟ
Το Ροντέλο ή «κυκλωτό» αποτελείται από δεκατρείς στίχους με δύο ομοιοκαταληξίες και για τους δεκατρείς. Η πρώτη ομοιοκαταληξία βρίσκεται στους στίχους 1,4,,5,7,9,12,13 και η δεύτερη στους 2,3,6,8,10,11. Ο πρώτος στίχος επαναλαμβάνεται ως έβδομος και ως δέκατος τρίτος και ο δεύτερος στίχος επαναλαμβάνεται ως όγδοος. Το Ροντέλο είναι ένα ιδιαίτερα τεχνικό είδος ποιήματος.
17. ΤΡΙΟΛΕΤΟ
Το Τριολέτο είναι οχτάστιχο και έχει δύο ομοιοκαταληξίες. Ο Πρώτος στίχος του εμφανίζεται ως τέταρτος και έβδομος και ο δεύτερος εμφανίζεται και ως όγδοος. Το Ροντέλο και το Τριολέτο εμφανίζονται πολύ σπάνια στα ελληνικά.
18. ΜΠΑΛΑΝΤΑ
Η Μπαλάντα αποτελείται από τρεις στροφές ισάριθμων στίχων και ένα «Στάλσιμο» με τον μισό αριθμό των στίχων που έχει η κάθε στροφή. Η πρώτη στροφή έχει δύο ίδιες ομοιοκαταληξίες από την αρχή έως το τέλος ή κάποιες από την αρχή έως τη μέση και κάποιες μετά από τη μέση έως το τέλος. Στη δεύτερη και την τρίτη στροφή εμφανίζονται απαραίτητα οι ομοιοκαταληξίες της πρώτης στροφής, στο στάλσιμο η ρίμα του δεύτερου μισού κομματιού κάθε στροφής μπορεί να είναι η ίδια του πρώτου κομματιού. Σπανιότατες και αυτές. Να σημειωθεί ότι μια άλλη σημασία της λέξης Μπαλάντα είναι το διηγηματικό ποίημα θρύλων ή ιστοριών με λυρισμό, ομοιάζει με τις λαϊκές «παραλογές» και δεν έχει καθορισμένη μορφή.
19. ΑΚΡΟΣΤΙΧΙΔΑ
Η ακροστιχίδα εντάσσεται σε μια κατηγορία στιχουργικών παιχνιδισμάτων. Η ακροστιχίδα σχηματίζεται κατά τον εξής τρόπο. Γράφουμε κατακόρυφα τα γράμματα που αποτελούν τη λέξη της ακροστιχίδας μας. Έπειτα γράφουμε τους στίχους χρησιμοποιώντας το κάθε γράμμα της λέξης ως εναρκτήριο γράμμα του κάθε στίχου. Παράδειγμα.
Απόψε η νύχτα ξανά
Έρχεται στα όνειρά μου
Ρέει γλυκά σιωπηλά
Αντίθετα στη καρδιά μου
20. ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙΑ
Στο αλφαβητάρι χρησιμοποιούνται και αναφέρονται τα γράμματα του αλφάβητου. Σχετίζεται κατά έναν τρόπο με την ακροστιχίδα. Τα γράμματα μπορούν είτε απλά να αποτελούν την έναρξη του κάθε στίχου, όπως με την ακροστιχίδα, είτε να αναφέρονται ολογράφως στην έναρξη του κάθε στίχου. Παράδειγμα.
Άλφα, αέρας και θάλασσα
ζωή και αγάπη τη χάλασα
Βήτα, βοριάς και φουρτούνα
συνέχεια πάνω στη σκούνα
Γάμα, γιατί βασανίστηκα
στεριάς τη ζωή δεν λιμπίστηκα
Δέλτα, δεν θέλω φορτίο
που κόβει αγάπη στα δύο
(ΔΙΚΌ ΜΟΥ)
και πάει λέγοντας.
21.ΣΧΗΜΑΤΑ
Αυτό το στιχουργικό παιχνίδι ίσως είναι και το πλέον ταιριαστό για την σελίδα στην οποία βρισκόμαστε καθώς συνδυάζει ποίηση και ζωγραφική. Δημιουργείται ως εξής, σχεδιάζετε στο χαρτί απολύτως βασικά απλά σχήματα π.χ. ένα τραπέζι, ένα δέντρο, μια λίμνη και τέλος πάντων ότι άλλο εμπνευστείτε. Το κάθε σχήμα περιέχει είτε ένα άμεσο μήνυμα είτε ένα επαγωγικό μήνυμα. Για παράδειγμα ένα βουνό μπορεί να περιέχει το μήνυμα του δύσκολου ή του μαρτυρικού, μια θάλασσα το γαλάζιο ή το ταξίδι κ.α. Έπειτα γράφετε το ποίημα που θέλετε με τους στίχους να σχηματίζουν στα σχήματα που έχετε ζωγραφίσει. Τους αραιώνετε ή τους πυκνώνετε ανάλογα με τις απαιτήσεις των σχημάτων και φυσικά έχετε μεριμνήσει από πριν ώστε οι στίχοι σας να μην είναι ούτε πολλοί ούτε λίγοι για το σχέδιο. Όταν τους γράψετε σβήστε τις βασικές γραμμές των σχημάτων που αρχικά είχατε κάνει και το σχέδιο σας πλέον απεικονίζεται από τους στίχους σας. Αυτό είναι το λεγόμενο «τεχνοπαίγνιο» και τέτοια έχει γράψει ο Πότης Ψαλτήρας.
22. ΚΑΚΕΜΦΑΤΟ
Ξέχασα να γράψω για το φαινόμενο του κακέμφατου. Έπρεπε να το γράψω πιο νωρίς αλλά δεν πειράζει θα το τοποθετήσω εδώ. Το κακέμφατο είναι ένα φαινόμενο που θα μπορούσε να το χαρακτηρίσει κανείς περισσότερο ως αφελές στοιχείο παρά ως τραγικό λάθος. Είναι το φαινόμενο που ακούσια μέσα στους στίχους μας σχηματίζουμε μια λέξη άστοχη ή αστεία. Το φαινόμενο αυτό συμβαίνει όταν συλλαβές λέξεων παρατάσσονται δίπλα-δίπλα και ενώ ανήκουν σε διαφορετικές λέξεις κατά την εκφώνηση δημιουργούν μια άλλη λέξη άσχετη και πολλές φορές αστεία. Παράδειγμα που θυμήθηκα τώρα με κακέμφατο είναι ένα τραγούδι παραδοσιακό συρτό Μακεδονίας που έχουμε ακούσει σχεδόν όλοι. Με τίτλο
Τώρα που στήσαν τον χορό
Δεν νομίζω να χρειάζεται να επισημάνω που βρίσκεται το κακέμφατο…. Ακόμα χειρότερο σε αυτό το τραγούδι είναι ότι στο σημείο του κακέμφατου υπάρχει και μετρικό χασοτόνισμα, με συνέπεια η λέξη του κακέμφατου να λαμβάνει και σωστό τονισμό κατά το τραγούδισμα.
Λόγω του ότι δεν είναι δυνατό να παραθέσω κάθε παράδειγμα αλλά ούτε και να διεισδύσω στην ανάλυση των πολλών παραδειγμάτων που περιέχει το βιβλίο, παρέθεσα τις βασικότερες αρχές και φαινόμενα που εμφανίζει η μετρική. Φυσικά έχω παραλείψει ένα μεγάλο μέρος ανάλυσης στίχων των μεγαλύτερων ποιητών μας που αναλύονται τα παρακάτω.
Ιαμβικοί
Από τρισύλλαβους έως δεκαεφτασύλλαβους και σύνθετους Τροχαϊκοί Από τετρασύλλαβους έως δωδεκασύλλαβους και σύνθετους και μεγαλύτερους τροχαϊκούς. Αναπαιστικοί Από δίμετρους έως και πεντάμετρους Μεσοτονικοί Από δίμετρους έως και τετράμετρους Δαχτυλικοί Από μικρότεροι του εξάμετρου έως εξάμετρους Και τέλος στίχοι, Μικτοί Στα παραπάνω υπάρχει αρκετό υλικό που αναλύει σημαντικά ποιήματα μεγάλων Ελλήνων ποιητών.
Όλα τα παραπάνω βασίστηκαν στο βιβλίο του Θρασύβουλου Σταύρου με τίτλο ΄΄ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΕΤΡΙΚΉ΄΄ που εκδόθηκε από το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών του ιδρύματος Μανόλη Τριανταφυλλίδη. Το εν λόγω βιβλίο εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1930 και η έκδοση που κρατάω στα χέρια μου είναι η 2η αναδιατύπωση της 2ης έκδοσης του 2004 που τυπώθηκε από την Πελαγία Ζήτη για λογαριασμό του Α.Π.Θ. Κατέβαλα κάθε δυνατή προσπάθεια να μην κάνω μια απλή αντιγραφή του βιβλίου αλλά να παραθέσω τις βασικές έννοιες με σαφήνεια και απλότητα αποφεύγοντας να αλλοιώσω την ποιότητα των εννοιών.
Παρακάτω θα επιθυμούσα να παραθέσω και κάποια, αμιγώς, δικά μου πράγματα αισθανόμενος έντονη την αίσθηση της συστολής καθώς δεν είμαι ούτε φιλόλογος ούτε και ποιητής. Πρόθεσή μου είναι να μοιραστώ κάποια συμπεράσματα που έχω βγάλει και σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με την Νεοελληνική Μετρική.
Λεξιπλασία Η Λεξιπλασία είναι ένα πανέμορφο γλωσσικό φαινόμενο που όλοι μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε εφόσον δεν βιάζουμε την ελληνική γλώσσα και τηρούμε τους γραμματικούς και συντακτικούς της κανόνες. Η ελληνική γλώσσα είναι πλούτος και εφόσον είχαμε την τύχη να γεννηθούμε και να μεγαλώσουμε μέσα σε αυτόν τον πλούτο καλό θα είναι να τον αξιοποιούμε. Η ενστικτώδης γνώση της ελληνικής γλώσσας, εφόσον είναι η μητρική μας γλώσσα, μας επιτρέπει να παράγουμε λέξεις αποδίδοντας ταυτόχρονα νόημα είτε δια μέσου των παράγωγων λέξεων είτε δια μέσου της ιστορικής συνείδησης που φέρει η ελληνική γλώσσα. Ένα παράδειγμα δικής μου προσπάθειας λεξιπλασίας είναι το τραγούδι ΄΄Χωρωδία΄΄ (ξέρω σας έχω πρήξει) αναγκάζομαι να παραθέτω σε παρένθεση την αποσαφήνιση ΄΄Ωδή εις χώρα΄΄ διότι κάποιοι άνθρωποι που δεν έχουν ακούσει τα λόγια του τραγουδιού, δεν μπορούν να συμπεράνουν ότι το Χωρ-ωδία συντίθεται από το ΄΄Ωδή εις τη χώρα΄΄ . Βέβαια δεν αναφέρω το παράδειγμα ως επίτευγμα, σιγά τα ωά. Μην με περάσετε και για ψώνιο. Κάποιες λέξεις που συνάντησα στο Καζαντζάκη και υποθέτω (δεν ξέρω) ότι είναι δικές του λεξιπλασίες.
Σαγανογλείφτης
Βασανίστηκα σε λεξικά, στο Google, εδώ, εκεί, δεν βρήκα κάπου τη σημασία της. Προσπάθησα να βρω το νόημά της με απλές λογικές σκέψεις και νομίζω ότι αυτό είναι το νόημά της.
Σαγάνι = μικρό τηγάνι με δύο λαβές Γλείφτης, δεν θέλει ερμηνεία νομίζω.
Η εικόνα που δημιουργεί η λέξη νομίζω ότι οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο Καζαντζάκης χαρακτηρίζει έτσι έναν αχόρταγο, άπληστο χαρακτήρα. Εάν είναι όντως αυτό το νόημά της, καθώς εγώ έτσι το αντιλήφθηκα, θα σας ζητούσα να παρατηρήσετε το γεγονός ότι απέναντι σε μία άγνωστη λέξη πολλές φορές ο ετυμολογικός χαρακτήρας της ελληνικής γλώσσας μας παρέχει τη δυνατότητα να αποκωδικοποιούμε άγνωστες λέξεις βασιζόμενοι στον τρόπο σκέψης που η ίδια η ελληνική γλώσσα μας δίδαξε.
Κλείνοντας με την λεξιπλασία θα ήθελα απλά να επισημάνω ότι η ελληνική γλώσσα μας δίνει τα εφόδια και αφήνει τεράστια περιθώρια για να την καλλιεργήσουμε και να καλλιεργηθούμε. Το γεγονός της ετυμολογικής φύσης της, δηλαδή το γεγονός ότι κάθε λέξη δεν περιγράφει μόνο το αντικείμενο ,υποκείμενο αλλά εισχωρεί στο νόημα και την αξία του π.χ. η λέξη «αυτοκίνητο» δεν αναφέρει απλά το αντικείμενο αλλά περιγράφει και τη φύση του. Ένα άλλον παράδειγμα είναι η λέξη «εξαρτημένος» δηλαδή αυτός που γίνεται ΄΄άρτιος΄΄ (τέλειος – ολοκληρωμένος) μέσα από μια ΄΄έξη΄΄ (συνήθεια). Είναι λοιπόν φανερό ότι η ελληνική γλώσσα είναι ένα ευφυές κατασκεύασμα από ανθρώπους βαθιά σκεπτόμενους και ευφυείς. Διαφορετικά θα μπορούσαμε να βαπτίζουμε πρόσωπα και πράγματα με αυθαίρετες και αβάσιμες λέξεις. Το προνόμιο αυτό το διαθέτει η ελληνική γλώσσα ίσως περισσότερο από κάθε άλλη.
ΑΝΤΙΥΛΙΣΤΙΚΗ ΕΙΚΟΝΟΠΛΑΣΊΑ Όταν ένας άνθρωπος γράφει ποιήματα, στίχους μπορεί να μας εκπλήξει ευχάριστα δημιουργώντας εικόνες που απέχουν από τον υλιστικό κόσμο στον οποίο ζούμε, δρούμε και τον οποίο συνηθίσαμε. Σε αυτόν τον, υλιστικό, κόσμο διαισθανόμαστε από τα πρώτα χρόνια της ζωής μας ότι υπάρχουν φυσικοί νόμοι απαράβατοι για όλους όπως επίσης και κοινωνικά μοντέλα και κανόνες μέσα στα οποία καλούμαστε να ενταχθούμε και να συμμορφωθούμε. Η λέξη ΄΄ποίηση΄΄ σημαίνει δημιουργία, ακριβώς γιατί στην ποίηση δημιουργούνται πολλές φορές εικόνες που καταρρίπτουν και δεν υπακούν όλα τα παραπάνω. Για παράδειγμα αναφέρω τους στίχους του Λευτέρη Παπαδόπουλου στο τραγούδι ΓΙΑΠΙ σε μουσική Μίκη Θεοδωράκη και ερμηνεία Δημήτρη Μητροπάνου (1983)
Μπήκε το φεγγάρι στο γιαπί κι έγειρε για ύπνο στο χαλίκι. Τα πινε και γίνηκε στουπί στο μπακαλικάκι του Τσαλίκη.
Ήρθαν οι εργάτες την αυγή. Γέμισε από μπράτσα το σοκάκι. Πήραν το φεγγάρι για παιδί. Του ριξαν στην πλάτη ένα σακάκι.
Και το φεγγαράκι το ασημί δάκρυσε απ΄ αγάπη κι από γλύκα. Κι έγινε το δάκρυ γιασεμί που άνθισε την ώρα που σε βρήκα.
Παρατηρείστε πόσες εικόνες δημιουργεί που περιέχουν φυσικές υπερβάσεις, δηλαδή αντιυλιστικά μοντέλα. Ο αναγνώστης προσπαθεί να δημιουργήσει αυτές τις εικόνες στο μυαλό του και ταυτόχρονα δένεται με τους στίχους γιατί του δίνουν το δικαίωμα να ταξιδέψει σε έναν κόσμο μακριά από αυτόν που ζει και να δει στο μυαλό του να συμβαίνουν αυτά που διαβάζει ή ακούει. Συμπέρασμα : Η αντιυλιστική εικονοπλασία παρέχει την δυνατότητα στον αναγνώστη να κάνει ότι έκανε παιδί, να ονειρεύεται και να ξεφεύγει απ΄ τον κόσμο. Όσο σκληροί ή υλιστές κι αν είμαστε, ΟΛΟΙ, κάποιες στιγμές ονειρευόμαστε έστω κι αν πολλοί δίνουν μάχη για να το αποκρύψουν και δεν το παραδέχονται.
Επιπροσθέτως Έχω εντοπίσει (και δεν πιστεύω ότι είμαι ο μόνος, ούτε ο πρώτος) κάποια «σχήματα» που παρουσιάζονται και θα ήθελα να αποτυπώσω εδώ, όπως τα έχω χαρτογραφήσει σε προσωπικό επίπεδο. Έχω αποδώσει κάποιες ονομασίες σε αυτά τα «σχήματα» βασισμένος στο σκεπτικό ότι η ονομασία θα πρέπει κατά κάποιο τρόπο να δίνει μια γενική περιγραφή τους. Στα φαινόμενα που παρατήρησα απέδωσα του παρακάτω χαρακτηρισμούς.
1. Ανάκρουση α) Εσωτερική β) Εξωτερική
Είναι το φαινόμενο κατά το οποίο ο στιχουργός επανέρχεται αναφερόμενος σε κάποιο σημείο ή στο σύνολο του δημιουργήματός του είτε έμμεσα είτε άμεσα. Αν αναφέρεται σε κάτι που βρίσκεται εντός του δημιουργήματός του τότε το ονομάζω “Εσωτερική Ανάκρουση”. Αν όμως αναφέρεται σε κάποιο άλλο στιχουργικό κομμάτι (είτε δικό του είτε άλλου) τότε το ονομάζω “Εξωτερική Ανάκρουση”.
2. Παλινδρόμηση α) Εσωτερική β) Εξωτερική
Είναι το φαινόμενο της επανάληψης (δηλαδή περισσότερες απο μια φορές) της “Ανάκρουσης”.
3.Ελλειπτικότητα
Είναι η έλλειψη άμεσου λόγου, που όμως διαθέτει την ικανότητα μέσα απο ελλείματα και έμμεσες αναφορές να περιγραφει σχεδόν φωτογραφικά όσα θέλει να εκφράσει ο στιχουργός.
http://www.youtube.com/watch?v=KbgK6i18V6I
![]({"jaw_blog-16_9-small":{"file":"https:\/\/www.rousfm.com\/wp-content\/uploads\/2024\/10\/\u0394\u03ac\u03b9\u03ba\u03bf\u03c2-\u0391\u03bb\u03ad\u03be\u03b1\u03bd\u03b4\u03c1\u03bf\u03c2-170x95.jpg","width":170,"filesize":7813},"jaw_blog-16_9-middle":{"file":"https:\/\/www.rousfm.com\/wp-content\/uploads\/2024\/10\/\u0394\u03ac\u03b9\u03ba\u03bf\u03c2-\u0391\u03bb\u03ad\u03be\u03b1\u03bd\u03b4\u03c1\u03bf\u03c2-270x152.jpg","width":270,"filesize":17356},"jaw_blog-16_9":{"file":"https:\/\/www.rousfm.com\/wp-content\/uploads\/2024\/10\/\u0394\u03ac\u03b9\u03ba\u03bf\u03c2-\u0391\u03bb\u03ad\u03be\u03b1\u03bd\u03b4\u03c1\u03bf\u03c2-475x267.jpg","width":475,"filesize":45987}})
![]({"jaw_blog-16_9-small":{"file":"https:\/\/www.rousfm.com\/wp-content\/uploads\/2024\/10\/\u03b3\u03b9\u03bf\u03c1\u03c4\u03b7-\u03b3\u03b9\u03b1-\u03c4\u03bf\u03bd-\u03a0\u03b1\u03cd\u03bb\u03bf-170x95.jpg","width":170,"filesize":22472},"jaw_blog-16_9-middle":{"file":"https:\/\/www.rousfm.com\/wp-content\/uploads\/2024\/10\/\u03b3\u03b9\u03bf\u03c1\u03c4\u03b7-\u03b3\u03b9\u03b1-\u03c4\u03bf\u03bd-\u03a0\u03b1\u03cd\u03bb\u03bf-270x152.jpg","width":270,"filesize":30133},"jaw_blog-16_9":{"file":"https:\/\/www.rousfm.com\/wp-content\/uploads\/2024\/10\/\u03b3\u03b9\u03bf\u03c1\u03c4\u03b7-\u03b3\u03b9\u03b1-\u03c4\u03bf\u03bd-\u03a0\u03b1\u03cd\u03bb\u03bf-475x267.jpg","width":475,"filesize":50434}})
![]({"jaw_blog-16_9-small":{"file":"https:\/\/www.rousfm.com\/wp-content\/uploads\/2024\/10\/\u0391\u03bb\u03ad\u03be\u03b1\u03bd\u03b4\u03c1\u03bf\u03c2-\u0391\u03c1\u03b3\u03cd\u03c1\u03b7\u03c2-2-170x95.jpeg","width":170,"filesize":8567},"jaw_blog-16_9-middle":{"file":"https:\/\/www.rousfm.com\/wp-content\/uploads\/2024\/10\/\u0391\u03bb\u03ad\u03be\u03b1\u03bd\u03b4\u03c1\u03bf\u03c2-\u0391\u03c1\u03b3\u03cd\u03c1\u03b7\u03c2-2-270x152.jpeg","width":270,"filesize":13486},"jaw_blog-16_9":{"file":"https:\/\/www.rousfm.com\/wp-content\/uploads\/2024\/10\/\u0391\u03bb\u03ad\u03be\u03b1\u03bd\u03b4\u03c1\u03bf\u03c2-\u0391\u03c1\u03b3\u03cd\u03c1\u03b7\u03c2-2-475x267.jpeg","width":475,"filesize":28140}})
![]({"jaw_blog-16_9-small":{"file":"https:\/\/www.rousfm.com\/wp-content\/uploads\/2024\/10\/\u03a8\u03cd\u03bb\u03bb\u03bf\u03b9-7-\u03bc\u03b5\u03c1\u03b5\u03c2-2660x1140-1-170x95.png","width":170,"filesize":9567},"jaw_blog-16_9-middle":{"file":"https:\/\/www.rousfm.com\/wp-content\/uploads\/2024\/10\/\u03a8\u03cd\u03bb\u03bb\u03bf\u03b9-7-\u03bc\u03b5\u03c1\u03b5\u03c2-2660x1140-1-270x152.png","width":270,"filesize":19455},"jaw_blog-16_9":{"file":"https:\/\/www.rousfm.com\/wp-content\/uploads\/2024\/10\/\u03a8\u03cd\u03bb\u03bb\u03bf\u03b9-7-\u03bc\u03b5\u03c1\u03b5\u03c2-2660x1140-1-475x267.png","width":475,"filesize":46216}})
![]({"jaw_blog-16_9-small":{"file":"https:\/\/www.rousfm.com\/wp-content\/uploads\/2024\/10\/Magic-de-spell-live-170x95.jpg","width":170,"filesize":5906},"jaw_blog-16_9-middle":{"file":"https:\/\/www.rousfm.com\/wp-content\/uploads\/2024\/10\/Magic-de-spell-live-270x152.jpg","width":270,"filesize":12107},"jaw_blog-16_9":{"file":"https:\/\/www.rousfm.com\/wp-content\/uploads\/2024\/10\/Magic-de-spell-live-475x267.jpg","width":475,"filesize":28188}})
![]({"jaw_blog-16_9-small":{"file":"https:\/\/www.rousfm.com\/wp-content\/uploads\/2024\/10\/\u0393\u03ce\u03b3\u03bf\u03c51-170x95.jpg","width":170,"filesize":11093},"jaw_blog-16_9-middle":{"file":"https:\/\/www.rousfm.com\/wp-content\/uploads\/2024\/10\/\u0393\u03ce\u03b3\u03bf\u03c51-270x152.jpg","width":270,"filesize":15110},"jaw_blog-16_9":{"file":"https:\/\/www.rousfm.com\/wp-content\/uploads\/2024\/10\/\u0393\u03ce\u03b3\u03bf\u03c51-475x267.jpg","width":475,"filesize":25406}})
![]({"jaw_blog-16_9-small":{"file":"https:\/\/www.rousfm.com\/wp-content\/uploads\/2024\/08\/skia-usurumtexnopoli4-9-170x95.jpg","width":170,"filesize":5703},"jaw_blog-16_9-middle":{"file":"https:\/\/www.rousfm.com\/wp-content\/uploads\/2024\/08\/skia-usurumtexnopoli4-9-270x152.jpg","width":270,"filesize":11612},"jaw_blog-16_9":{"file":"https:\/\/www.rousfm.com\/wp-content\/uploads\/2024\/08\/skia-usurumtexnopoli4-9-475x267.jpg","width":475,"filesize":30105}})
![]({"jaw_blog-16_9-small":{"file":"https:\/\/www.rousfm.com\/wp-content\/uploads\/2024\/08\/\u03b2\u03bb\u03b1\u03c7\u03bf\u03c2-1-170x95.jpg","width":170,"filesize":4592},"jaw_blog-16_9-middle":{"file":"https:\/\/www.rousfm.com\/wp-content\/uploads\/2024\/08\/\u03b2\u03bb\u03b1\u03c7\u03bf\u03c2-1-270x152.jpg","width":270,"filesize":9791},"jaw_blog-16_9":{"file":"https:\/\/www.rousfm.com\/wp-content\/uploads\/2024\/08\/\u03b2\u03bb\u03b1\u03c7\u03bf\u03c2-1-475x267.jpg","width":475,"filesize":23309}})
![]({"jaw_blog-16_9-small":{"file":"https:\/\/www.rousfm.com\/wp-content\/uploads\/2024\/03\/moutsis-dhmos-170x95.jpg","width":170,"filesize":3010},"jaw_blog-16_9-middle":{"file":"https:\/\/www.rousfm.com\/wp-content\/uploads\/2024\/03\/moutsis-dhmos-270x152.jpg","width":270,"filesize":5984},"jaw_blog-16_9":{"file":"https:\/\/www.rousfm.com\/wp-content\/uploads\/2024\/03\/moutsis-dhmos-475x267.jpg","width":475,"filesize":14882}})
![]({"jaw_blog-16_9-small":{"file":"https:\/\/www.rousfm.com\/wp-content\/uploads\/2024\/10\/\u0394\u03ac\u03b9\u03ba\u03bf\u03c2-\u0391\u03bb\u03ad\u03be\u03b1\u03bd\u03b4\u03c1\u03bf\u03c2-170x95.jpg","width":170,"filesize":7813},"jaw_blog-16_9-middle":{"file":"https:\/\/www.rousfm.com\/wp-content\/uploads\/2024\/10\/\u0394\u03ac\u03b9\u03ba\u03bf\u03c2-\u0391\u03bb\u03ad\u03be\u03b1\u03bd\u03b4\u03c1\u03bf\u03c2-270x152.jpg","width":270,"filesize":17356},"jaw_blog-16_9":{"file":"https:\/\/www.rousfm.com\/wp-content\/uploads\/2024\/10\/\u0394\u03ac\u03b9\u03ba\u03bf\u03c2-\u0391\u03bb\u03ad\u03be\u03b1\u03bd\u03b4\u03c1\u03bf\u03c2-475x267.jpg","width":475,"filesize":45987},"jaw_blog-16_9-big":{"file":"https:\/\/www.rousfm.com\/wp-content\/uploads\/2024\/10\/\u0394\u03ac\u03b9\u03ba\u03bf\u03c2-\u0391\u03bb\u03ad\u03be\u03b1\u03bd\u03b4\u03c1\u03bf\u03c2-878x494.jpg","width":878,"filesize":133057}})